DOI Heft:
Nr. 3/4
DOI Artikel:Kronika stowarzyszenia historyków sztuki
DOI Artikel:Kowalczyk, Jerzy: O wzajemnych relacjach planu miasta Zamościa i kolegiaty zamojskiej: (streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Warzawskiego w dniu 17.IV.1962 r. i Oddziału Krakowskiego w dniu 17.V.1962 r.)
DOI Artikel:Baranowski, Jerzy: Rysunkowy dziennik podróży po Włoszech w 1655 r. Bartłomieja Nataniela Wąsowskiego: (streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Warzawskiego w dniu 10.IV.1962 r.)
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.45620#0456
KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI
plastyczną dla wyrażenia wszelkich
koncepcji Zamoyskiego. Co prawda
Morando również mógł mieć hu-
manistyczne wykształcenie i być
typowym „uomo universale”. Ale
jego talent rozwinął się dopiero
pod skrzydłami polskiego mecenasa,
który otworzył przed włoskim archi-
tektem wielkie możliwości reali-
zacji budowlanych, o czym ten nie
mógł marzyć we własnym kraju.
Źródła inspiracji. Należy od
razu założyć, że twórcom Zamościa
znana była cała drukowana litera-
tura przedmiotu, przede wszystkim
wydane przed 1578 r. traktaty archi-
tektury ciyilis et militaris, nie
mówiąc o ogólnych dziełach filo-
zoficzno-teologicznych. Autor ni-
niejszego referatu skłonny jest na-
wet przypuszczać, że Morando lub
Zamoyski znali pozostający w ręko-
piśmiennych kopiach traktat sie-
neńskiego architekta i humanisty
Francesca di Giorgio Martiniego.
Zamoyski posiadał znaczny zbiór
biblioteczny, w którym znajdowało
się z pewnością mnóstwo trakta-
tów. Nawet ludzie z otoczenia kanc-
lerza posiadali dzieła poświęcone
teorii sztuki (np. Jan Pudłowski).
W późniejszych czasach sławny het-
man i kanclerz Zamoyski otrzymy-
wał z zagranicy dzieła od autorów
z prośbą o przyjęcie i wyrażenie
swej opinii, np. wybitny teoretyk
architektury militarnej B. Lorini
z Wenecji przesłał mu w 1597 r.
swe dzieło: „Le fortificationi” (wg
Łempickiego).
Nie można wskazać jednego dzie-
ła, czy jednego autora z którego
byłaby zaczerpnięta całkowita kon-
cepcja Zamościa. Był to bowiem
konglomerat filozoficzno-polityczno-
religijno-artystycznych poglądów
zaczerpniętych z wielu autorów
antycznych, średniowiecznych i re-
nesansowych. Wyraźny eklektyzm
cechował poglądy Jana Zamoyskie-
go; zresztą przesądzał o tym wybór
eklektyka Cicerona na księcia jego
poglądów filozoficznych. Wśród au-
torów antycznych najważniejszy się
wydaje tu Cicero ze swoją organicz-
ną koncepcją społeczeństwa i teorią
państwa oraz antropomorficzną kon-
cepcją świata. Oczywiście, wraz
z przyjęciem filozofii Cicerona, Za-
moyski przyswajał sobie niektóre
elementy filozofii stoików, pitago-
re jeżyków i Platona. Arystoteles
był uważany przez Zamoyskiego za
autora podstawowego, choć naj-
bliższy był mu Cicero ze względu
na aktualność jego poglądów na
polskim gruncie. Wielką rolę mu-
siał odegrać Witruwiusz wprowa-
dzający stoicko-cicerońską teorię
antropomorfizmu do rozważań o
architekturze i urbanistyce. Ale
obok antycznych autorytetów kro-
czą pisarze Kościoła: św. Jan Ewan-
gelista ze swoją Apokalipsą, św.
Paweł z listami apostolskimi, św.
Augustyn z dziełem „De Civitate
Dei”. Koncepcja Zamościa i kole-
giaty mocno tkwi w filozofii i este-
tyce włoskiego renesansu okresu
Quattrocenta, w dziełach takich
autorów jak Alberti, Francesco
Zorzi, Francesco di Giorgio Mar-
tini. Chyba zamojski przykład jest
najdoskonalszą ilustracją znanych
słów Albertiego: „...jak mówią filo-
zofowie, miasto jest jakby jednym
wielkim domem, a dom przeciwnie,
jakby małym miastem” (Ksiąg dzie-
sięć o sztuce budowania, ks. I,
rozdz. IX). Na związki urbanistyki
Zamościa z teoretykami Francesco
di Giorgio oraz Piętro Cataneo
wskazywał już Miłobędzki w cyto-
wanej rozprawie. Koncepcja sym-
bolicznego planu Zamościa, miasta-
kosmosu, łączy to dzieło z teorią
Filaretego (którego traktat znany
był w odpisach także poza Wło-
chami, na Węgrzech) oraz Francesca
di Giorgio. Geneza Zamościa w
świetle teorii i praktyki urbani-
styczno-architektonicznej wymaga
osobnych rozważań (il. 12). Pozo-
staje również do określenia jego
znaczenie w sztuce europejskiej;
wydaje się, że okaże się wyjątkowo
doniosłe. Zadaniem niniejszego re-
feratu była tylko rekonstrukcja
pierwotnej urbanistyczno-architek-
tonicznej koncepcji Zamościa i na-
szkicowanie jej genezy na tle ideo-
logii Jana Zamoyskiego.
* W dyskusji nad referatem (w War-
szawie) doc. Miłobędzki zwrócił uwagę
na pokrewieństwo planu Zamościa z
rekonstrukcjami rzymskiego castrum
i pokrewnymi im teoretycznymi plana-
mi obozów wojskowych z XVI w.
JERZY BARANOWSKI
RYSUNKOWY DZIENNIK PODRÓŻY PO WŁOSZECH W 1655 R.
BARTŁOMIEJA NATANIELA WĄSOWSKIEGO
(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Warszawskiego w dniu 10.IV.1962 r.) *
Bartłomiej Nataniel Wąsowski
herbu Nałęcz urodził się na Kuja-
wach w roku 1617. Do zakonu je-
zuitów wstąpił w 1634 r. Po od-
byciu studiów z zakresu retoryki,
teologii i filozofii w różnych kole-
giach i rezydencjach zakonnych,
prowadził wykłady syntaksy, gra-
matyki i poezji na niższych latach
nowicjatu zakonnego. Pod koniec
roku 1649 udaje się w długą, bo
trwającą do 1655 r. podróż po
Europie, jako preceptor Mikołaja
i Zygmunta Grudzińskich, synów
Stefana, starosty ujskiego, pilskie-
go i tarnowieckiego. Po powrocie
z podróży obejmuje stanowisko
rektora w kolegiach: w Bydgoszczy
(1657—61), Jarosławiu (1671—4), a
następnie dwukrotnie w Poznaniu
(1675—8 i 1684—7). W latach 1678—
81 piastuje godność prowincjała za-
konu. W okresie od 1661 do 1671 r.
pozostawał organizacyjnie związa-
ny z Domem zakonnym św. Bar-
bary w Krakowie. Jak wynika z ka-
talogów osobowych T.J. (ARSI,
POL 43,44) przebywał w tym cza-
sie „in misjone aulica Palatinum
Cracoviensis Illustrissimi Praefecti
Stabuli Regni”, a więc na dworze
Aleksandra Michała Lubomirskiego,
który pełnił wtedy godność koniu-
szego koronnego. Wąsowski umiera
w październiku 1687 r. Oprócz dzia-
łalności organizacyjnej, jaką roz-
wija na terenie podległych sobie
kolegiów czy prowincji, szczególnie
w zakresie szkolnictwa jezuickiego,
związany jest także z działalnością
budowlaną zakonu, specjalnie na
terenie Kolegium Poznańskiego
i Bydgoskiego. (ARSI, POL, 54, 68,
55, 44). Prace publikowane Wąsow-
skiego, to przede wszystkim traktat
architektoniczny pt. „Callitectoni-
corum seu de Pulchro Architecturae
Sacrae et Ciyilis collectorum, Liber
Unicus”, ogłoszony drukiem w
1678 r., ponadto praca z zakresu
systematyki prawa kanonicznego
wydana w 1685 roku i wreszcie,
ogłoszona w roku śmierci autora
rozprawa o pobożności i praktykach
religijnych.
* Referat stanowi część pracy dok-
torskiej przygotowywanej na U. W.
pod kierunkiem prof. dr Władysława
Tomkiewicza.
438
plastyczną dla wyrażenia wszelkich
koncepcji Zamoyskiego. Co prawda
Morando również mógł mieć hu-
manistyczne wykształcenie i być
typowym „uomo universale”. Ale
jego talent rozwinął się dopiero
pod skrzydłami polskiego mecenasa,
który otworzył przed włoskim archi-
tektem wielkie możliwości reali-
zacji budowlanych, o czym ten nie
mógł marzyć we własnym kraju.
Źródła inspiracji. Należy od
razu założyć, że twórcom Zamościa
znana była cała drukowana litera-
tura przedmiotu, przede wszystkim
wydane przed 1578 r. traktaty archi-
tektury ciyilis et militaris, nie
mówiąc o ogólnych dziełach filo-
zoficzno-teologicznych. Autor ni-
niejszego referatu skłonny jest na-
wet przypuszczać, że Morando lub
Zamoyski znali pozostający w ręko-
piśmiennych kopiach traktat sie-
neńskiego architekta i humanisty
Francesca di Giorgio Martiniego.
Zamoyski posiadał znaczny zbiór
biblioteczny, w którym znajdowało
się z pewnością mnóstwo trakta-
tów. Nawet ludzie z otoczenia kanc-
lerza posiadali dzieła poświęcone
teorii sztuki (np. Jan Pudłowski).
W późniejszych czasach sławny het-
man i kanclerz Zamoyski otrzymy-
wał z zagranicy dzieła od autorów
z prośbą o przyjęcie i wyrażenie
swej opinii, np. wybitny teoretyk
architektury militarnej B. Lorini
z Wenecji przesłał mu w 1597 r.
swe dzieło: „Le fortificationi” (wg
Łempickiego).
Nie można wskazać jednego dzie-
ła, czy jednego autora z którego
byłaby zaczerpnięta całkowita kon-
cepcja Zamościa. Był to bowiem
konglomerat filozoficzno-polityczno-
religijno-artystycznych poglądów
zaczerpniętych z wielu autorów
antycznych, średniowiecznych i re-
nesansowych. Wyraźny eklektyzm
cechował poglądy Jana Zamoyskie-
go; zresztą przesądzał o tym wybór
eklektyka Cicerona na księcia jego
poglądów filozoficznych. Wśród au-
torów antycznych najważniejszy się
wydaje tu Cicero ze swoją organicz-
ną koncepcją społeczeństwa i teorią
państwa oraz antropomorficzną kon-
cepcją świata. Oczywiście, wraz
z przyjęciem filozofii Cicerona, Za-
moyski przyswajał sobie niektóre
elementy filozofii stoików, pitago-
re jeżyków i Platona. Arystoteles
był uważany przez Zamoyskiego za
autora podstawowego, choć naj-
bliższy był mu Cicero ze względu
na aktualność jego poglądów na
polskim gruncie. Wielką rolę mu-
siał odegrać Witruwiusz wprowa-
dzający stoicko-cicerońską teorię
antropomorfizmu do rozważań o
architekturze i urbanistyce. Ale
obok antycznych autorytetów kro-
czą pisarze Kościoła: św. Jan Ewan-
gelista ze swoją Apokalipsą, św.
Paweł z listami apostolskimi, św.
Augustyn z dziełem „De Civitate
Dei”. Koncepcja Zamościa i kole-
giaty mocno tkwi w filozofii i este-
tyce włoskiego renesansu okresu
Quattrocenta, w dziełach takich
autorów jak Alberti, Francesco
Zorzi, Francesco di Giorgio Mar-
tini. Chyba zamojski przykład jest
najdoskonalszą ilustracją znanych
słów Albertiego: „...jak mówią filo-
zofowie, miasto jest jakby jednym
wielkim domem, a dom przeciwnie,
jakby małym miastem” (Ksiąg dzie-
sięć o sztuce budowania, ks. I,
rozdz. IX). Na związki urbanistyki
Zamościa z teoretykami Francesco
di Giorgio oraz Piętro Cataneo
wskazywał już Miłobędzki w cyto-
wanej rozprawie. Koncepcja sym-
bolicznego planu Zamościa, miasta-
kosmosu, łączy to dzieło z teorią
Filaretego (którego traktat znany
był w odpisach także poza Wło-
chami, na Węgrzech) oraz Francesca
di Giorgio. Geneza Zamościa w
świetle teorii i praktyki urbani-
styczno-architektonicznej wymaga
osobnych rozważań (il. 12). Pozo-
staje również do określenia jego
znaczenie w sztuce europejskiej;
wydaje się, że okaże się wyjątkowo
doniosłe. Zadaniem niniejszego re-
feratu była tylko rekonstrukcja
pierwotnej urbanistyczno-architek-
tonicznej koncepcji Zamościa i na-
szkicowanie jej genezy na tle ideo-
logii Jana Zamoyskiego.
* W dyskusji nad referatem (w War-
szawie) doc. Miłobędzki zwrócił uwagę
na pokrewieństwo planu Zamościa z
rekonstrukcjami rzymskiego castrum
i pokrewnymi im teoretycznymi plana-
mi obozów wojskowych z XVI w.
JERZY BARANOWSKI
RYSUNKOWY DZIENNIK PODRÓŻY PO WŁOSZECH W 1655 R.
BARTŁOMIEJA NATANIELA WĄSOWSKIEGO
(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Warszawskiego w dniu 10.IV.1962 r.) *
Bartłomiej Nataniel Wąsowski
herbu Nałęcz urodził się na Kuja-
wach w roku 1617. Do zakonu je-
zuitów wstąpił w 1634 r. Po od-
byciu studiów z zakresu retoryki,
teologii i filozofii w różnych kole-
giach i rezydencjach zakonnych,
prowadził wykłady syntaksy, gra-
matyki i poezji na niższych latach
nowicjatu zakonnego. Pod koniec
roku 1649 udaje się w długą, bo
trwającą do 1655 r. podróż po
Europie, jako preceptor Mikołaja
i Zygmunta Grudzińskich, synów
Stefana, starosty ujskiego, pilskie-
go i tarnowieckiego. Po powrocie
z podróży obejmuje stanowisko
rektora w kolegiach: w Bydgoszczy
(1657—61), Jarosławiu (1671—4), a
następnie dwukrotnie w Poznaniu
(1675—8 i 1684—7). W latach 1678—
81 piastuje godność prowincjała za-
konu. W okresie od 1661 do 1671 r.
pozostawał organizacyjnie związa-
ny z Domem zakonnym św. Bar-
bary w Krakowie. Jak wynika z ka-
talogów osobowych T.J. (ARSI,
POL 43,44) przebywał w tym cza-
sie „in misjone aulica Palatinum
Cracoviensis Illustrissimi Praefecti
Stabuli Regni”, a więc na dworze
Aleksandra Michała Lubomirskiego,
który pełnił wtedy godność koniu-
szego koronnego. Wąsowski umiera
w październiku 1687 r. Oprócz dzia-
łalności organizacyjnej, jaką roz-
wija na terenie podległych sobie
kolegiów czy prowincji, szczególnie
w zakresie szkolnictwa jezuickiego,
związany jest także z działalnością
budowlaną zakonu, specjalnie na
terenie Kolegium Poznańskiego
i Bydgoskiego. (ARSI, POL, 54, 68,
55, 44). Prace publikowane Wąsow-
skiego, to przede wszystkim traktat
architektoniczny pt. „Callitectoni-
corum seu de Pulchro Architecturae
Sacrae et Ciyilis collectorum, Liber
Unicus”, ogłoszony drukiem w
1678 r., ponadto praca z zakresu
systematyki prawa kanonicznego
wydana w 1685 roku i wreszcie,
ogłoszona w roku śmierci autora
rozprawa o pobożności i praktykach
religijnych.
* Referat stanowi część pracy dok-
torskiej przygotowywanej na U. W.
pod kierunkiem prof. dr Władysława
Tomkiewicza.
438