Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (24.1962)

ROZPRAWY

JERZY ROZPĘDOWSKI

ZE STUDIÓW NAD PALATIAMI W POLSCE*

Pojęciem palatium w łacinie klasycznej określano
pałac albo zespół pałaców cesarskich znajdujących
się na rzymskim palatynie*. W okresie dynastii
merowińskiej i za czasów Karolingów wyrazu tego
używano na określenie reprezentacyjno-mieszkalnego
budynku w zespole dworskim lub też budynków
o większym znaczeniu w kompleksie zabudowań
warowni. Później wprowadzono z romańskich języ-
ków wyraz palas2, także na określenie przeważnie
co znamienitszych budowli mieszkalnych wyższej
rangi. Palatium w literaturze polskiej występuje
przeważnie jako miano pałacu, nie określa natomiast
całego założenia dworskiego, które w odróżnieniu od
grodu i zamku powinno mieć swoją nazwę3. Od-
szukanie w źródłach średniowiecznych danych do-
tyczących świeckiego monumentalnego budownictwa
typu rezydencjonalnego jest niezmiernie utrudnione
faktem istnienia w dokumentach dość zmiennych
* Artykuł niniejszy w formie referatu wygłoszony zo-
stał na konferencji w Przemyślu poświęconej tematyce
budownictwa wczesnośredniowiecznego w Polsce, dn.
28.IX.1961 r. Ilustracje: 1, 2, 4, 5, 6, 7, 9, 10, opracowano
na podstawie podanej przy odnośnych obiektach litera-
tury. II. 3 opr. wg pomiaru Bolesława Jarnota, il. 8 wg
Gottfried S c h 1 a g, Die deutschen Kaiserpfalzen, Frank-
furt am Mein 1940, s. 50.
1 S. Tomkowie z, Wawel, Kraków 1908, t. I, s. 58.
2 Tamże, s. 39, za M ii 11 e r - -Z a r n c k e, hasło
,,Palas” [w:j „Mittelhochdeutsches Wbrterbuch”.
3 Ustalenie jej powinno się przesunąć do czasu uzyska-
nia pełniejszych danych źródłowych i wykopaliskowych,
z tym, że te ostatnie powinny nam wyjaśnić nie tylko

nazw dotyczących czasem jednej i tej samej miejsco-
wości, w której znajdowała się siedziba władcy.
Wymienia się często palatium, domus, curia, w leto-
pisach ruskich — gridnica, terem, dworec4. W lite-
raturze niemieckiej posiadającej do dziś najwięcej
opracowań na powyższy temat, określenia Pfalz,
Keiserpfalz, czy Reichsburg pomimo rozgraniczonego
nazewnictwa nie znalazły bliższej charakterystyki5.
O ile wyżej podane, obojętnie w jakim języku
^odnotowane nazwy dotyczą określonych założeń
architektonicznych o charakterze stołecznym, w sen-
sie ośrodków władzy, domyślamy się istnienia tu
większych rezydencji feudalnych, dla których cechą
wspólną determinującą przynależność do określonej
grupy architektonicznej jest występowanie reprezen-
tacyjno-mieszkalnego budynku pałacowego.
Zagadnieniem tych budowli dworskich, które będę
nazywał palatiami, ich sytuacją i ogólnym założeniem
formy założeń budynków pałacowych ale i pozostałych
budowli najpewniej istniejących a składających się wraz
z obwodem warownym na całość zespołu.
4 poza ogólnymi nazwami mówiącymi o założeniach
dworskich często występują przymiotniki określające ich
rangę: jak palatium regale, palatium imperiale. Istnieje
też w źródłach dużo danych dotyczących elementów pa-
łacu, jak: aula, komnaty, solaria itd., daje to podstawę do
zlokalizowania w danej miejscowości ewentualnego zało-
żenia dworskiego.
5 Zagadnienie to poruszyłem przy omawianiu palatium
w Legnicy. J. Rozpędowski, Palatium w Legnicy,
„Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, Warszawa 1961,
z. 3, s. 187 i przyp. 37.

243