Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (24.1962)

POLIPTYK KALISKI A RZEŹBY ZE STAWISZYNA

II. 13. św. Jan Ewangelista ze Stawiszyna.
(Repr. J. Langdy wg. Sokołowskiego)


określonego tryptyku z kolegiaty kaliskiej, do Sta-
wiszyna zaś dostały się w końcu w. XVIII.23 Wiado-
mość tę podał Br. Chlebowski „[...] w kościele tym
znajduje się wielki ołtarz przeniesiony z kaliskiego
kościoła św. Józefa z ciekawymi rzeźbami drewnia-
nymi z XV wieku,” 24 zapewne w ślad za F. M. So-
bieszczańskim, który opisał ołtarz następująco:
„[...] z ołtarzów składanych, pyszną sztuką rzeźbiarską
z drzewa wyrobionych liczne są jeszcze ślady po daw-
nych kościołach polskich, a między innymi w Stawi-

szynie pod Kaliszem, wielki ołtarz, z kościoła św. Jó-
zefa w Kaliszu pochodzący. Umieszczona w jego środ-
ku rzeźba przedstawia Bogurodzicę, obok której stoi
św. Józef i Mateusz. ... Nad figurami świętych wznosi
się filigranowy baldachim w stylu germańskim [!],
podobnież z drzewa nader misternie wyrobiony.”25
W drugim wydaniu Starożytnej Polski, Baliński i Li-
piński 26 powtórzyli opis Sobieszczańskiego, który póź-
niej zweryfikował go nieco, pisząc w r. 1860, że „wiel-
ki ołtarz tutejszy z kolegiaty św. Józefa pochodzący
ma niektóre części starożytne. Do takich należą
umieszczone w jego środku figura Bogurodzicy, obok
której stoi św. Józef i Mateusz”.27
Powyższe wzmianki, nieprecyzyjnie sformułowane,
prowadziły do błędnego mniemania, że razem z ba-
rokowym ołtarzem głównym, z kolegiaty kaliskiej
przywieziono do Stawiszyna w r. 1829 28 także rzeźby
gotyckie.
Ale tytuł N.M.Panny w ołtarzu głównym w Stawi-
szynie pojawia się jeszcze przed połową w. XVII.
W wizytacji z r. 1719, określającej ten ołtarz jako
neteris structurae, deaureatum, continens Imagines
B.V.M. sculptam et S. Joannis Baptistae et Evange-
listae, wśród dotacji zanotowanych na utrzymanie
tegoż ołtarza występuje ofiara 25 grzywien, zapisana
przez Aleksandra i Jadwigę, małżonków Szocik
anno 1642 super bonis in Stawiszyn pro altarista
altaris Beatissimae.29 Podobny stan rzeczy notowany
jest i w innych wizytacjach z XVIII i początku
XIX w., mianowicie w r. 1761: Primum [altare]
majus supponitur esse consecratum, sed quia conse-
crationis ejusmodi altaris nulla certitudo haberi
potest [...] ac imaginibus sculptis B. M. Virginis,
S. Joannis Baptistae et S. Joannis Enangelistae ador-
natu ąuarumnulla pro gratiosa agnoscitur. Structura
hujusmodi altaris netustiori forma constructa, esse
conspicitur colonibus et deauratione ornata, sed eos-
dem antiąuitas temporis penitus obliteranit,30 oraz
w r. 1811: „Pierwszy wielki ołtarz drewniany, stary
dawną formą robiony niegdyś był malowany i wy-
złacany, lecz przez starość wszystko zepsute [...]
W tym ołtarzu są trzy osoby snycerskiej roboty, to jest

23 Sokołowski, jw„ s. 109. Pierwsze doniesienie o istnie-
niu rzeźb stawiszyńskich zawarte jest w „Spr. Kom. Hist.
Sztuki”, Kraków, 1891, t. V, z. I, s. II.
24 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i Litwy,
t. XI. Warszawa 1890, S. 300.
25 F. M. S o b i e s z c z a ń s k i, Wiadomości historyczne
o sztukach pięknych w dawnej Polsce, t. I, Warszawa 1847,
S. 228—9.
26 M. Baliński, T. Lipiński, Starożytna Polska,
wyd. II, t. I, Warszawa 1885, s. 155.
27 Encyklopedia Powszechna S. Orgelbranda,
t. XXIV, s. 109.
23 Po wystawieniu w kolegiacie nowego ołtarza przez
bpa Koźmiana. Akta Parafii Stawiszyn, Pismo Nr 371 Kon-
systorza Generalnego Kaliskiego do kanonika Misińskiego,
Arch. Diec. we Włocławku.
29 Acta Actorum Visitationis Stanislai in Słupów
S z e m b e k, A. D. 17119, s. 398 i 405, Arch. Diec. we Włoc-
ławku.
30 Visitatio Ecclesiaru.m in Teritorio Calissiensi... A. Ł u-
bieński per A. M. Wyc.zawski per acta A. D. 1761,
s. 524. Arch. Diec. we Włocławku.

65