DOI Heft:
Nr. 2
DOI Artikel:Miscellanea
DOI Artikel:Zienc, Andrzej: Dwór w oborach
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.45620#0210
ANDRZEJ ZIENC
XVII wieku i kieruje myśl od razu ku Tylmanowi
z Gameren...”.13)
Wprawdzie elewacja dworu w Oborach pozbawiona
jest tego istotnego elementu, jakim są schody, to
jednak inne analogie pozwalają potraktować Obory
jako obiekt należący do kręgu twórczości Tylmana
z Gameren.
Wśród pozostawionych przez niego rysunków
i szkiców wyróżnić można dwa typy projektowanych
w jego pracowni dworów, najczęściej zresztą drew-
nianych. Pierwszy — to dwór o wnętrzu 2-traktowym,
w którym centralny akcent stanowią jedno, lub dwa
wielkie, reprezentacyjne pomieszczenia, po ich bokach
natomiast znajduje się po kilka mniejszych aparta-
mentów. Bryły budynków kryjącydh te wnętrza wy-
różniają się bogatym programem, operując częśto
symetrycznie rozmieszczonymi ryzalitami, bocznymi
pawilonami, czy też wyeksponowanymi wyraźnie alko-
wami. 14 Drugi typ dworu posługuje się najczęściej
schematem', którego akcent centralny stanowi wielka
sień, drugie pomieszczenie reprezentacyjne zaś znaj-
duje się wówczas po prawej, lub lewej stronie sieni',
łącząc się też z szeregiem mniejszych apartamentów.
Za sienią, na jej osi, rozmieszczone są małe izby
o charakterze gospodarczym. Bryła budowli jest tu
bardziej prosta, surowa, pozbawiona jakichkolwiek
urozmaiceń i wzbogaceń.15
Do tego typu zaliczyć należy dwór w Oborach.
Za potraktowaniem Obór jako budowli tylmanow-
skiej przemawia też dekoracja architektoniczno-rzeź-
biarska elewacji i wnętrza budynku, jakkolwiek
w formach jej można się dopatrzeć pewnej tendencji
do monumentalizacji dworu. Ujęcie środkowego ryza-
litu pilastrami i zwieńczenie go trójkątnym szczytem,
obramienia otworów okiennych i drzwiowych operu-
jące uszakami i przerwanymi trójkątnymi przyczół-
kami są formami nader często stosowanymi przez
architekturę tej epoki (np. kościół parafialny w Piotr-
kowicach), 16 a w szczególności przez pracownię Tyl-
mana (projekt Pałacu Gnińskićh i inne rysunki).17
Użycie tych form w niewielkim przecież, nawiązują-
cym i wzorującym się na budownictwie drewnianym
swojej epoki dworze jest przejawem tendencji mo-
numentalizacyjnej, znajdującej swoje uzasadnienie
w wyjątkowej pozycji społecznej i politycznej Wielo-
polskich, oraz w przeznaczeniu dWoru na miejsce
wypoczynku raczej, niż centrum posiadłości ziem-
skiej o funkcjach wyłącznie mieszkaniowo-gospodar-
śkich. Tendencja ta widoczna jest ponadto w wynie-
sieniu dworu na specjalnym nasypie, w reprezenta-
cyjnym podjeździe 'do wejścia, w szerokich, kilku-
stopniowych schodach prowadzących do głównych
drzWi i w szlachetnych proporcjach tak samej bu-
dowli, jak i wszystkich otworów okiennych i drzwio-
wych (smukłość, znaczna wysokość).
Ogólny układ dworu w Oborach najbardziej przy-
pominają dwa z zachowanych w „Archiwum planów
13 w. Tatarkiewicz, Opole i Nałęczów, ,,Biul.
Hist. Sztuki”. XVIII, 1956, nr 2, s. 244.
14 Miłiob ędzki, jw., ii. 44 (434), 46 (505), 47 (483),
48 (441), 94 (429), komentarze; (liczby w nawiasach oznaczają
pozycje w „Archiwum Tylmana z Gameren”, Gab. Ryc. BUW).
15 Archiwum Tylmana z Gameren, jw., nr nr 458,
489, 491.
16 „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki’, 1956, z. 2,
s. 196—107, ii. 11.
i rysunków Tylmana z Gameren” szkice projektowe.
Opatrzone są one numerami 489 i 499. Obory wydają
się być ogniwem pośrednim między typem reprezen-
towanym przez plan nr 489, z którego wzięły one
swą część centralną i zaplecze, a typem przedstawio-
nym przez projekt nr 499, z którego zaczerpnęły układ
pozostałych apartamentów. Daleko posuniętą analogię
planu Obór i planu nr 499 wykazuje nie tylko sama
dyspozycja wnętrza, ale nawet układ przewodów ko
minowych i związane z tym rozstawienie pieców
i kominków.
Trudno mówić o Tylmanie z Gameren jako o pew-
nym i zidentyfikowanym autorze projektu Obór, choć
tak ogólna koncepcja budynku, jak i wszystkie jego
szczegóły zdają się na to wskazywać. Projekt dworu
oborskiego jest jednak dziełem pracowni architekto-
nicznej prowadzonej przez Tylmana w Warszawie.
Być może też, że jest on jednym z wielu projektów
przygotowywanych przez pracownię Tylmana na za-
pas, do uznania i wyboru klienta.
Czy mury dworu zostały wzniesione jeszcze za
życia kanclerza Jana Wielopolskiego, czy też już
po jego śmierci, staraniem wdowy po nim, lub sy-
nów — spadkobierców?
Wydaje się, że dziedzic całej fortuny — Franci-
szek, odgrywający w życiu politycznym Polski znacz-
nie mniejszą rolę niż dziad i ojciec, nie miał bardziej
istotnyCh powodów dla bliższego interesowania się
Oborami. Został bowiem pierwszym ordynatem na
Pińczowie, otrzymując przy tym tytuł margrabiow-
ski.18
Pamiętając jednocześnie o roli i pozycji kanclerza
Wielopolskiego, umocnionej małżeństwem z siostrą
królowej, równocześnie o bliskim sąsiedztwie Obór
z Wilanowem, nie zapominając też o prawdopodob-
nym celu budowy dworu w jednym z najmniejszych
majątków Wielopolskiego (podmiejska „willa” pod
bokiem rezydencji króla) — przyjąć trzeba, iż mury
dworu mogły być wzniesione tylko za jego życia
tj. przed r. 1688, nie wcześniej jednak, niż w r. 1678,
tj. roku podjęcia prac budowlanych w Wilanowie.
Zasadnicze prace architektoniczne w Wilanowie przy-
padają na lata 11681—82 19, trudno więc przypuszczać,
ażeby zainteresowanie Wielopolskiego Oborami się-
gało okresu wcześniejszego, niż etap intensywnych
prac przy rezydencji królewskiej. Tak więc dolną
granicę prac w Oborach przesunąć można również
o 3 lata, zamykając Okres ten datami 1681—88.
W tym czasie Tylman z Gameren przebywał i dzia-
łał już na terenie Polski, głównie na zlecenie mar-
szałka wielkiego koronnego Stanisława Herakliusza
Lubomirskiego, conajmniej od 20 lat. Do innych jego
zleceniodawców zaliczał się król Jan III Sobieski, kró-
lowa Maria Kazimiera, prymas Radziejowski (Nie-
borów), wojewoda Dobrogost Krasiński, bracia Gniń-
scy, stolnik wyszogrodzki Kotowski, klasztory, kościoły
17 Archiwum Tylmana z Gameren, jw., nr nr 612,
597 (na odwrocie), 640. — T. Makowiecki, Archiwum
planów Tylmana z Gameren, architekta epoki Sobieskiego,
Warszawa 1938, rycina przedstawiająca reprodukcję pro-
jektu pałacu Gnińskićh w Warszawie.
18 2 y c h 1 i ń s k i, jw.
19 J. Starzyński, Wilanów, dzieje budowy pałacu
za Jana III, „Studia do dziejów sztuki w Polsce”, V, 1931,
s. 1—104.
194
XVII wieku i kieruje myśl od razu ku Tylmanowi
z Gameren...”.13)
Wprawdzie elewacja dworu w Oborach pozbawiona
jest tego istotnego elementu, jakim są schody, to
jednak inne analogie pozwalają potraktować Obory
jako obiekt należący do kręgu twórczości Tylmana
z Gameren.
Wśród pozostawionych przez niego rysunków
i szkiców wyróżnić można dwa typy projektowanych
w jego pracowni dworów, najczęściej zresztą drew-
nianych. Pierwszy — to dwór o wnętrzu 2-traktowym,
w którym centralny akcent stanowią jedno, lub dwa
wielkie, reprezentacyjne pomieszczenia, po ich bokach
natomiast znajduje się po kilka mniejszych aparta-
mentów. Bryły budynków kryjącydh te wnętrza wy-
różniają się bogatym programem, operując częśto
symetrycznie rozmieszczonymi ryzalitami, bocznymi
pawilonami, czy też wyeksponowanymi wyraźnie alko-
wami. 14 Drugi typ dworu posługuje się najczęściej
schematem', którego akcent centralny stanowi wielka
sień, drugie pomieszczenie reprezentacyjne zaś znaj-
duje się wówczas po prawej, lub lewej stronie sieni',
łącząc się też z szeregiem mniejszych apartamentów.
Za sienią, na jej osi, rozmieszczone są małe izby
o charakterze gospodarczym. Bryła budowli jest tu
bardziej prosta, surowa, pozbawiona jakichkolwiek
urozmaiceń i wzbogaceń.15
Do tego typu zaliczyć należy dwór w Oborach.
Za potraktowaniem Obór jako budowli tylmanow-
skiej przemawia też dekoracja architektoniczno-rzeź-
biarska elewacji i wnętrza budynku, jakkolwiek
w formach jej można się dopatrzeć pewnej tendencji
do monumentalizacji dworu. Ujęcie środkowego ryza-
litu pilastrami i zwieńczenie go trójkątnym szczytem,
obramienia otworów okiennych i drzwiowych operu-
jące uszakami i przerwanymi trójkątnymi przyczół-
kami są formami nader często stosowanymi przez
architekturę tej epoki (np. kościół parafialny w Piotr-
kowicach), 16 a w szczególności przez pracownię Tyl-
mana (projekt Pałacu Gnińskićh i inne rysunki).17
Użycie tych form w niewielkim przecież, nawiązują-
cym i wzorującym się na budownictwie drewnianym
swojej epoki dworze jest przejawem tendencji mo-
numentalizacyjnej, znajdującej swoje uzasadnienie
w wyjątkowej pozycji społecznej i politycznej Wielo-
polskich, oraz w przeznaczeniu dWoru na miejsce
wypoczynku raczej, niż centrum posiadłości ziem-
skiej o funkcjach wyłącznie mieszkaniowo-gospodar-
śkich. Tendencja ta widoczna jest ponadto w wynie-
sieniu dworu na specjalnym nasypie, w reprezenta-
cyjnym podjeździe 'do wejścia, w szerokich, kilku-
stopniowych schodach prowadzących do głównych
drzWi i w szlachetnych proporcjach tak samej bu-
dowli, jak i wszystkich otworów okiennych i drzwio-
wych (smukłość, znaczna wysokość).
Ogólny układ dworu w Oborach najbardziej przy-
pominają dwa z zachowanych w „Archiwum planów
13 w. Tatarkiewicz, Opole i Nałęczów, ,,Biul.
Hist. Sztuki”. XVIII, 1956, nr 2, s. 244.
14 Miłiob ędzki, jw., ii. 44 (434), 46 (505), 47 (483),
48 (441), 94 (429), komentarze; (liczby w nawiasach oznaczają
pozycje w „Archiwum Tylmana z Gameren”, Gab. Ryc. BUW).
15 Archiwum Tylmana z Gameren, jw., nr nr 458,
489, 491.
16 „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki’, 1956, z. 2,
s. 196—107, ii. 11.
i rysunków Tylmana z Gameren” szkice projektowe.
Opatrzone są one numerami 489 i 499. Obory wydają
się być ogniwem pośrednim między typem reprezen-
towanym przez plan nr 489, z którego wzięły one
swą część centralną i zaplecze, a typem przedstawio-
nym przez projekt nr 499, z którego zaczerpnęły układ
pozostałych apartamentów. Daleko posuniętą analogię
planu Obór i planu nr 499 wykazuje nie tylko sama
dyspozycja wnętrza, ale nawet układ przewodów ko
minowych i związane z tym rozstawienie pieców
i kominków.
Trudno mówić o Tylmanie z Gameren jako o pew-
nym i zidentyfikowanym autorze projektu Obór, choć
tak ogólna koncepcja budynku, jak i wszystkie jego
szczegóły zdają się na to wskazywać. Projekt dworu
oborskiego jest jednak dziełem pracowni architekto-
nicznej prowadzonej przez Tylmana w Warszawie.
Być może też, że jest on jednym z wielu projektów
przygotowywanych przez pracownię Tylmana na za-
pas, do uznania i wyboru klienta.
Czy mury dworu zostały wzniesione jeszcze za
życia kanclerza Jana Wielopolskiego, czy też już
po jego śmierci, staraniem wdowy po nim, lub sy-
nów — spadkobierców?
Wydaje się, że dziedzic całej fortuny — Franci-
szek, odgrywający w życiu politycznym Polski znacz-
nie mniejszą rolę niż dziad i ojciec, nie miał bardziej
istotnyCh powodów dla bliższego interesowania się
Oborami. Został bowiem pierwszym ordynatem na
Pińczowie, otrzymując przy tym tytuł margrabiow-
ski.18
Pamiętając jednocześnie o roli i pozycji kanclerza
Wielopolskiego, umocnionej małżeństwem z siostrą
królowej, równocześnie o bliskim sąsiedztwie Obór
z Wilanowem, nie zapominając też o prawdopodob-
nym celu budowy dworu w jednym z najmniejszych
majątków Wielopolskiego (podmiejska „willa” pod
bokiem rezydencji króla) — przyjąć trzeba, iż mury
dworu mogły być wzniesione tylko za jego życia
tj. przed r. 1688, nie wcześniej jednak, niż w r. 1678,
tj. roku podjęcia prac budowlanych w Wilanowie.
Zasadnicze prace architektoniczne w Wilanowie przy-
padają na lata 11681—82 19, trudno więc przypuszczać,
ażeby zainteresowanie Wielopolskiego Oborami się-
gało okresu wcześniejszego, niż etap intensywnych
prac przy rezydencji królewskiej. Tak więc dolną
granicę prac w Oborach przesunąć można również
o 3 lata, zamykając Okres ten datami 1681—88.
W tym czasie Tylman z Gameren przebywał i dzia-
łał już na terenie Polski, głównie na zlecenie mar-
szałka wielkiego koronnego Stanisława Herakliusza
Lubomirskiego, conajmniej od 20 lat. Do innych jego
zleceniodawców zaliczał się król Jan III Sobieski, kró-
lowa Maria Kazimiera, prymas Radziejowski (Nie-
borów), wojewoda Dobrogost Krasiński, bracia Gniń-
scy, stolnik wyszogrodzki Kotowski, klasztory, kościoły
17 Archiwum Tylmana z Gameren, jw., nr nr 612,
597 (na odwrocie), 640. — T. Makowiecki, Archiwum
planów Tylmana z Gameren, architekta epoki Sobieskiego,
Warszawa 1938, rycina przedstawiająca reprodukcję pro-
jektu pałacu Gnińskićh w Warszawie.
18 2 y c h 1 i ń s k i, jw.
19 J. Starzyński, Wilanów, dzieje budowy pałacu
za Jana III, „Studia do dziejów sztuki w Polsce”, V, 1931,
s. 1—104.
194