DOI Heft:
Nr. 3/4
DOI Artikel:Miscellanea
DOI Artikel:Ciechanowski, Kazimierz: W sprawie datowania chrzcielnicy legnickiej
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.45620#0396
KAZIMIERZ CIECHANOWSKI
W porównaniu z innymi zabytkami XIII w. mało
uncjał6. Zwraca uwagę 9-krotne powtórzenie kapital-
nego „T” z pominięciem odpowiednika uncjalnego,
który także stosowano zwykle obok „T” capitalis
w napisach nawet wcześniejszych od daty powstania
chrzcielnicy. To również nie przemawia za datowa-
niem na koniec XIII w. Przerywniki i interpunkcja
w połowie wysokości wiersza zgodne co do rozmiesz-
czenia z innymi zabytkami epigrafiki romańskiej
w Polsce (np. napisy w kościele trzebnickim i kie-
lichów w Trzemesznie i Płocku, o czym niżej).
Płaszczyznowy charakter liter to cecha schyłku
doby romańskiej. Jest podobny do grawerowanego
znaku na głowicy Szczerbca z przed r. 1200, oraz do
epigrafiki kielicha i pateny z Trzemeszna (ok. 1170
wg Swarzeńskiego)7. Podobne płaszczynowe litery
znamy z wytworów niellowych szkoły Nicolas da
Verdun ok. 1180 8.
Istotny jest też brak wyraźnego zaokrąglenia ką-
tów wewnątrz litery w miejscach przecinania się
jej elementów głównych nawet przy uncjalnej od-
mianie zamkniętego „E”. Kąty wyokrąglone we-
wnątrz liter, pojawiające się w inskrypcjach XII w.
to oznaka większej uwagi poświęconej budowie kon-
turu liter, które w odróżnieniu od linearnych XI w.
nabierają płaszczyznowego charakteru. Podobnie kli-
nowe kreski litery „U” wyrazu NATU na chrzciel-
nicy to cecha spotykana już w XII w.9 Powtarza-
jące się zamknięcie litery „C” i uncjalnych odmian
znaków „E” i „V” wymaga szczegółowej uwagi przy
naszym zagadnieniu. Litery zamknięte uważano myl-
nie za właściwość późniejszą10. Jak wykazał m. in.
Semkowicz11 rozszerzenie zakresu badań i objęcie
nimi szerszego materiału wymaga w wielu przypad-
kach przesuwania terminów wstecz; tak też i w ty-
pologii zamykania liter przypisanej dawniej pierw-
szemu 10-leciu XIII w.12
Litery zamknięte występują w naszych zabytkach
epigrafii na Szczerbcu (przed r. 1200), na kielichu
z Mojżeszem z przynależną pateną, na innych pate-
nach 2. połowy XII w. na pieczęciach śląskich Hen-
ryka I Brodatego (1230) 13, Henryka III ks. Wrocław-
skiego 14, Konrada I Głogowskiego (obie 1253), Wła-
dysława I ks. Opolskiego (1257) 15, oraz na dzwonach:
z miejscowości Pisarzowice okręg Kamieniogórski16,
jak też z kościoła gimnazjalnego we Wrocławiu17
(oba ok. 1300).
Zamykanie form „E”, „C”, i „V” występuje rów-
nież na wielu zabytkach zachodnioeuropejskich już
od połowy XII w., reprodukowanych w dziele Swa-
rzeńskiego i tak przez niego datowanych:
II. 301 biblia Millara (1150 r.)
II. 357 Zabytek z Abbaye du Parę w Louvain (1148 r.)
II. 425 relikwiarz leodyjski (ok. 1170) 18.
To samo dotyczy napisu na XII-wiecznym dzwo-
nie z Mórz w Brandenburgii19, oraz na dzwonie
z miejscowości Karwe, okręg Ruppin (w. XIII)20.
Natomiast uncjalne „E” trwa jeszcze nie zamknię-
te między 1133 a 1163 r. i powoli zanika, zastępowane
„E” zamkniętym. Takież „E” widać na pieczęci Bo-
lesława Wysokiego (1175), Henryka Pobożnego (1231)
i Wioli ks. Opola (1234).
Do znamion przełomu XII i XIII w. należy za-
liczyć na chrzcielnicy bardzo wygiętą literę „S”
różną od antykizującego „S” XI stulecia (il. 5).
Dokładniejszego specyzowania daty chrzcielnicy
jak się już z powyższego okazuje, należy dokonać
przez porównanie jej epigrafiki oraz zabytków
wcześniejszych i późniejszych o ustalonych bliżej da-
tach. I tak porównanie z zabytkami wcześniejszymi,
jakimi są Szczerbiec, oraz dzwon z Mórz wykazuje
bardziej nierównomierne rozmieszczenie dodatków
w postaci zdobnych perełek i in. w odniesieniu do
liter inskrypcji tych zabytków, zaś w napisie na
omawianej chrzcielnicy rozmieszczono je w sposób
regularniejszy. W inskrypcji mieczowej i dzwonowej
tylko niektóre litery posiadały znaczenie kompozycji
płaszczyznowej. To zaś przeprowadzono konsekwent-
nie przy wszystkich literach legnickich.
Zestawienie:
1. z napisami wyrzeźbionymi na szarfach figur póź-
noromańskich w kruchcie kościoła klasztornego
w Trzebnicy (il. 6).
2. z literowaniem pateny Konrada Mazowieckiego
(il. 7).
3. z epigrafią dzwonu w Pisarzowicach Kamienio-
górskich (1300).
4. z napisem na dzwonie z kościoła gimnazjalnego
św. Mateusza we Wrocławiu (1290),
wykazuje bardziej znaczne rozwinięcie formy litery
w tych zabytkach niż na chrzcielnicy. Są one w po-
równaniu z legnickimi bogatsze, w sylwecie bardziej
dynamiczne o zdecydowanie zaokrąglonych kątach
wewnętrznych, a znamionach formy bardziej nie-
spokojnej schyłkowego romanizmu. Tak więc spo-
kojniejsza epigrafika na chrzcielnicy nie może być
późniejsza. Zgodnie z ostatnimi badaniami, te za-
bytki trzebnickie z inskrypcjami, określa się na lata
od 1220 do 1240 lub jeszcze wcześniej. (Dobrowolski
ok. 1220 21, Morelowski 1220—1240, Kozaczewski zaś
na czasy przed 1220 — informacje ustne). Datowanie
natomiast pateny Konradowej (il. 7) na ok. 1240 r.
ustaliły dokładne badania kustosza Muzeum Narodo-
wego w Warszawie — B. Kopydłowskiego (wg ustnych
wyjaśnień). Zestawienie dat i cech typologicznych
liter trzebnickich oraz zabytku płockiego i epigra-
6 F. Eugun w swej Sygillographie du Poitou (Poi-
tiers 1938, s. 56 nn.) nazywa również uncjalną formę
majuskulnego „I” przekreślonego w połowie wysokości.
Występuje ona niedługo przed poł. XIII w.
7 G. Swarzeński, Monuments of romanesąue art,
Chicago 1953, tabl. 190—192.
s O. Schmitt, Real Lericon d. deutsch. Kunstge-
schichte, Stuttgart 1954, t. III, s. 113 i 348.
9 S. Bauer, Mainzer Epigraphik, „Zeitschrift f. Bu-
chwesen und Schriftum”, Leipzig 1926.
10 Tamże, s. 30.
n Semkowicz, jw.
12 Bauer, jw., s. 36.
13 M. Gumowski, Pieczęcie śląskie. Historia Śląska
do 1400, P. A. U. Kraków 1936, tabl. 83, 3.
14 Tamże, tabl. 88, 11.
15 Tamże, tabl. 87, 8.
16 Register Fol. 1316 A., t. I. Biblioteka Muzealna we
Wrocławiu.
17 Register Fol. 1316, t. VI. Biblioteka Muzealna we
Wrocławiu.
18 Zwrócił na to uwagę M. Morelowski.
19 F. Wolff, Die Glocken der Prov. Brandenburg,
Denkmalarch. d. Prov. Brandenburg, Berlin 1920, s. 37.
20 Tamże, s. 35.
21 T. Dobrowolski, Sztuka na Śląsku, Katowice—
Wrocław 1948, s. 40—44.
378
W porównaniu z innymi zabytkami XIII w. mało
uncjał6. Zwraca uwagę 9-krotne powtórzenie kapital-
nego „T” z pominięciem odpowiednika uncjalnego,
który także stosowano zwykle obok „T” capitalis
w napisach nawet wcześniejszych od daty powstania
chrzcielnicy. To również nie przemawia za datowa-
niem na koniec XIII w. Przerywniki i interpunkcja
w połowie wysokości wiersza zgodne co do rozmiesz-
czenia z innymi zabytkami epigrafiki romańskiej
w Polsce (np. napisy w kościele trzebnickim i kie-
lichów w Trzemesznie i Płocku, o czym niżej).
Płaszczyznowy charakter liter to cecha schyłku
doby romańskiej. Jest podobny do grawerowanego
znaku na głowicy Szczerbca z przed r. 1200, oraz do
epigrafiki kielicha i pateny z Trzemeszna (ok. 1170
wg Swarzeńskiego)7. Podobne płaszczynowe litery
znamy z wytworów niellowych szkoły Nicolas da
Verdun ok. 1180 8.
Istotny jest też brak wyraźnego zaokrąglenia ką-
tów wewnątrz litery w miejscach przecinania się
jej elementów głównych nawet przy uncjalnej od-
mianie zamkniętego „E”. Kąty wyokrąglone we-
wnątrz liter, pojawiające się w inskrypcjach XII w.
to oznaka większej uwagi poświęconej budowie kon-
turu liter, które w odróżnieniu od linearnych XI w.
nabierają płaszczyznowego charakteru. Podobnie kli-
nowe kreski litery „U” wyrazu NATU na chrzciel-
nicy to cecha spotykana już w XII w.9 Powtarza-
jące się zamknięcie litery „C” i uncjalnych odmian
znaków „E” i „V” wymaga szczegółowej uwagi przy
naszym zagadnieniu. Litery zamknięte uważano myl-
nie za właściwość późniejszą10. Jak wykazał m. in.
Semkowicz11 rozszerzenie zakresu badań i objęcie
nimi szerszego materiału wymaga w wielu przypad-
kach przesuwania terminów wstecz; tak też i w ty-
pologii zamykania liter przypisanej dawniej pierw-
szemu 10-leciu XIII w.12
Litery zamknięte występują w naszych zabytkach
epigrafii na Szczerbcu (przed r. 1200), na kielichu
z Mojżeszem z przynależną pateną, na innych pate-
nach 2. połowy XII w. na pieczęciach śląskich Hen-
ryka I Brodatego (1230) 13, Henryka III ks. Wrocław-
skiego 14, Konrada I Głogowskiego (obie 1253), Wła-
dysława I ks. Opolskiego (1257) 15, oraz na dzwonach:
z miejscowości Pisarzowice okręg Kamieniogórski16,
jak też z kościoła gimnazjalnego we Wrocławiu17
(oba ok. 1300).
Zamykanie form „E”, „C”, i „V” występuje rów-
nież na wielu zabytkach zachodnioeuropejskich już
od połowy XII w., reprodukowanych w dziele Swa-
rzeńskiego i tak przez niego datowanych:
II. 301 biblia Millara (1150 r.)
II. 357 Zabytek z Abbaye du Parę w Louvain (1148 r.)
II. 425 relikwiarz leodyjski (ok. 1170) 18.
To samo dotyczy napisu na XII-wiecznym dzwo-
nie z Mórz w Brandenburgii19, oraz na dzwonie
z miejscowości Karwe, okręg Ruppin (w. XIII)20.
Natomiast uncjalne „E” trwa jeszcze nie zamknię-
te między 1133 a 1163 r. i powoli zanika, zastępowane
„E” zamkniętym. Takież „E” widać na pieczęci Bo-
lesława Wysokiego (1175), Henryka Pobożnego (1231)
i Wioli ks. Opola (1234).
Do znamion przełomu XII i XIII w. należy za-
liczyć na chrzcielnicy bardzo wygiętą literę „S”
różną od antykizującego „S” XI stulecia (il. 5).
Dokładniejszego specyzowania daty chrzcielnicy
jak się już z powyższego okazuje, należy dokonać
przez porównanie jej epigrafiki oraz zabytków
wcześniejszych i późniejszych o ustalonych bliżej da-
tach. I tak porównanie z zabytkami wcześniejszymi,
jakimi są Szczerbiec, oraz dzwon z Mórz wykazuje
bardziej nierównomierne rozmieszczenie dodatków
w postaci zdobnych perełek i in. w odniesieniu do
liter inskrypcji tych zabytków, zaś w napisie na
omawianej chrzcielnicy rozmieszczono je w sposób
regularniejszy. W inskrypcji mieczowej i dzwonowej
tylko niektóre litery posiadały znaczenie kompozycji
płaszczyznowej. To zaś przeprowadzono konsekwent-
nie przy wszystkich literach legnickich.
Zestawienie:
1. z napisami wyrzeźbionymi na szarfach figur póź-
noromańskich w kruchcie kościoła klasztornego
w Trzebnicy (il. 6).
2. z literowaniem pateny Konrada Mazowieckiego
(il. 7).
3. z epigrafią dzwonu w Pisarzowicach Kamienio-
górskich (1300).
4. z napisem na dzwonie z kościoła gimnazjalnego
św. Mateusza we Wrocławiu (1290),
wykazuje bardziej znaczne rozwinięcie formy litery
w tych zabytkach niż na chrzcielnicy. Są one w po-
równaniu z legnickimi bogatsze, w sylwecie bardziej
dynamiczne o zdecydowanie zaokrąglonych kątach
wewnętrznych, a znamionach formy bardziej nie-
spokojnej schyłkowego romanizmu. Tak więc spo-
kojniejsza epigrafika na chrzcielnicy nie może być
późniejsza. Zgodnie z ostatnimi badaniami, te za-
bytki trzebnickie z inskrypcjami, określa się na lata
od 1220 do 1240 lub jeszcze wcześniej. (Dobrowolski
ok. 1220 21, Morelowski 1220—1240, Kozaczewski zaś
na czasy przed 1220 — informacje ustne). Datowanie
natomiast pateny Konradowej (il. 7) na ok. 1240 r.
ustaliły dokładne badania kustosza Muzeum Narodo-
wego w Warszawie — B. Kopydłowskiego (wg ustnych
wyjaśnień). Zestawienie dat i cech typologicznych
liter trzebnickich oraz zabytku płockiego i epigra-
6 F. Eugun w swej Sygillographie du Poitou (Poi-
tiers 1938, s. 56 nn.) nazywa również uncjalną formę
majuskulnego „I” przekreślonego w połowie wysokości.
Występuje ona niedługo przed poł. XIII w.
7 G. Swarzeński, Monuments of romanesąue art,
Chicago 1953, tabl. 190—192.
s O. Schmitt, Real Lericon d. deutsch. Kunstge-
schichte, Stuttgart 1954, t. III, s. 113 i 348.
9 S. Bauer, Mainzer Epigraphik, „Zeitschrift f. Bu-
chwesen und Schriftum”, Leipzig 1926.
10 Tamże, s. 30.
n Semkowicz, jw.
12 Bauer, jw., s. 36.
13 M. Gumowski, Pieczęcie śląskie. Historia Śląska
do 1400, P. A. U. Kraków 1936, tabl. 83, 3.
14 Tamże, tabl. 88, 11.
15 Tamże, tabl. 87, 8.
16 Register Fol. 1316 A., t. I. Biblioteka Muzealna we
Wrocławiu.
17 Register Fol. 1316, t. VI. Biblioteka Muzealna we
Wrocławiu.
18 Zwrócił na to uwagę M. Morelowski.
19 F. Wolff, Die Glocken der Prov. Brandenburg,
Denkmalarch. d. Prov. Brandenburg, Berlin 1920, s. 37.
20 Tamże, s. 35.
21 T. Dobrowolski, Sztuka na Śląsku, Katowice—
Wrocław 1948, s. 40—44.
378