DOI Heft:
Nr. 3/4
DOI Artikel:Kronika stowarzyszenia historyków sztuki
DOI Artikel:Kowalczyk, Jerzy: O wzajemnych relacjach planu miasta Zamościa i kolegiaty zamojskiej: (streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Warzawskiego w dniu 17.IV.1962 r. i Oddziału Krakowskiego w dniu 17.V.1962 r.)
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.45620#0451
KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI
II. 1. Plan Zamościa z 2. poł.
XVII w. w dziele Jonsaca „Histoire
de Stanislas Jabłonowski” Lipsk
1774. (Wg S. Herbsta)
rżenie Zamojszczyzny, z myślą na-
dania majątkowi formy ordynacji
(formalnie utworzonej dopiero w
1589 r.), oraz zawarł umowę z ar-
chitektem na budowę rezydencji
(1.VII.1578). Zamość był pomyśla-
ny od razu jako stolica „państwa
zamojskiego”: jako ufortyfikowana
twierdza z rezydencją, ośrodek
II. 2. Rekonstrukcja planu Zamościa.
(Wg lustracji z 1591 r. opr. J. A.
Miłobędzki)
głównej wymiany towarowej, ośro-
dek życia umysłowego (akademia
i drukarnia), religijnego (kolegiata)
i siedziba sądu najwyższego (try-
bunał). Koncepcja „państwa za-
mojskiego” wyrosła na gruncie
rozwoju teorii państwa XV i XVI
w., w oparciu o prawno-ustrojowe
doktryny starożytne, głównie Ci-
cerona, ulubionego autora kancle-
rza. Zgodnie z doktryną cicero-
ńską, ordynacja była pomyślana w
swojej strukturze prawno-ustrojo-
wej i ekonomicznej jako dzieło
organicznie jednorodne, samodziel-
ne i samowystarczalne. Wszystkie
elementy tego dzieła realizowane
etapami przez Jana Zamoyskiego
przez 27 lat, mniej więcej zgodnie
z początkową linią, złożyły się na
harmonijną i logicznie powiązaną
całość, którą można porównać do
dzieła sztuki. Odbiciem harmonii
państwa miała być harmonia
urbanistyki Zamościa i jego bu-
dowli (il. 1 i 2). W idealnym mie-
ście idealnego państwa musiała
wznosić się reprezentacyjna świą-
tynia o idealnej architekturze. Ko-
legiata zamojska w swoim założe-
niu miała być główną, metropoli-
talną świątynią w Ordynacji, gdzie
panującą religią „państwową”,
zgodnie z wolą fundatora, była re-
ligia rzymsko-katolicka. Dlatego
plan kościoła jest bardzo okazały,
niejako „katedralny”: trójnawowa
bazylika z rzędami kaplic po bo-
kach (il. 3). Budowa kolegiaty roz-
poczęta w 1587 r., jeszcze nie była
ukończona w 1601 r.
Konstrukcja planu kole-
giaty. Plan kościoła został zapro-
jektowany niewątpliwie na mo-
dularnej siatce stopowej, o stopie
wartości 30,3 cm (uzyskanej z wy-
miarów zdjętych na obiekcie, wa-
hających się w granicach 29,8 —
30,5). Wewnętrzna długość kolegia-
ty wynosi 45,75 m, czyli dość do-
kładnie 150 stóp, z czego 2/3,
czyli 100 stóp przypada na kor-
pus nawowy, a 1/3, czyli 50 stóp
na prezbiterium. Korpus został za-
łożony na planie kwadratu o wym.
100 X 100 stóp. Szerokość korpusu
podzielono metodą geometryczną na
6 równych części, z czego 2/6 przy-
padłe na nawę główną, po 1/6 na
nawy boczne i kaplicę. Prezbi-
terium równe szerokością nawie
głównej, powtarza proporcje całego
kościoła, 2:3; poligonalne zamk-
nięcie prezbiterium przypada na
jego trzecią część i posiada formę
8-boku wykrojonego z 14-boku.
Wymiary kaplic przy prezbiterium
również zostały wyznaczone metodą
geometryczną. Dwuczęściowy plan
II. 3. Kolegiata w Zamościu. Rzut
poziomy. (Pomiar Kat. Hist. Arch.
Pol. Politechniki Krakowskiej)
kolegiaty został spięty organicznie
dwoma osiami: podłużną (zaakcen-
towaną przez portal główny i dwu-
dział zamknięcia prezbiterium),
oraz osią poprzeczną, przebiegającą
II. 4. Kolegiata w Zamościu. Analiza
proporcji rzutu poziomego. (Opr.
J. Kowalczyk)
433
II. 1. Plan Zamościa z 2. poł.
XVII w. w dziele Jonsaca „Histoire
de Stanislas Jabłonowski” Lipsk
1774. (Wg S. Herbsta)
rżenie Zamojszczyzny, z myślą na-
dania majątkowi formy ordynacji
(formalnie utworzonej dopiero w
1589 r.), oraz zawarł umowę z ar-
chitektem na budowę rezydencji
(1.VII.1578). Zamość był pomyśla-
ny od razu jako stolica „państwa
zamojskiego”: jako ufortyfikowana
twierdza z rezydencją, ośrodek
II. 2. Rekonstrukcja planu Zamościa.
(Wg lustracji z 1591 r. opr. J. A.
Miłobędzki)
głównej wymiany towarowej, ośro-
dek życia umysłowego (akademia
i drukarnia), religijnego (kolegiata)
i siedziba sądu najwyższego (try-
bunał). Koncepcja „państwa za-
mojskiego” wyrosła na gruncie
rozwoju teorii państwa XV i XVI
w., w oparciu o prawno-ustrojowe
doktryny starożytne, głównie Ci-
cerona, ulubionego autora kancle-
rza. Zgodnie z doktryną cicero-
ńską, ordynacja była pomyślana w
swojej strukturze prawno-ustrojo-
wej i ekonomicznej jako dzieło
organicznie jednorodne, samodziel-
ne i samowystarczalne. Wszystkie
elementy tego dzieła realizowane
etapami przez Jana Zamoyskiego
przez 27 lat, mniej więcej zgodnie
z początkową linią, złożyły się na
harmonijną i logicznie powiązaną
całość, którą można porównać do
dzieła sztuki. Odbiciem harmonii
państwa miała być harmonia
urbanistyki Zamościa i jego bu-
dowli (il. 1 i 2). W idealnym mie-
ście idealnego państwa musiała
wznosić się reprezentacyjna świą-
tynia o idealnej architekturze. Ko-
legiata zamojska w swoim założe-
niu miała być główną, metropoli-
talną świątynią w Ordynacji, gdzie
panującą religią „państwową”,
zgodnie z wolą fundatora, była re-
ligia rzymsko-katolicka. Dlatego
plan kościoła jest bardzo okazały,
niejako „katedralny”: trójnawowa
bazylika z rzędami kaplic po bo-
kach (il. 3). Budowa kolegiaty roz-
poczęta w 1587 r., jeszcze nie była
ukończona w 1601 r.
Konstrukcja planu kole-
giaty. Plan kościoła został zapro-
jektowany niewątpliwie na mo-
dularnej siatce stopowej, o stopie
wartości 30,3 cm (uzyskanej z wy-
miarów zdjętych na obiekcie, wa-
hających się w granicach 29,8 —
30,5). Wewnętrzna długość kolegia-
ty wynosi 45,75 m, czyli dość do-
kładnie 150 stóp, z czego 2/3,
czyli 100 stóp przypada na kor-
pus nawowy, a 1/3, czyli 50 stóp
na prezbiterium. Korpus został za-
łożony na planie kwadratu o wym.
100 X 100 stóp. Szerokość korpusu
podzielono metodą geometryczną na
6 równych części, z czego 2/6 przy-
padłe na nawę główną, po 1/6 na
nawy boczne i kaplicę. Prezbi-
terium równe szerokością nawie
głównej, powtarza proporcje całego
kościoła, 2:3; poligonalne zamk-
nięcie prezbiterium przypada na
jego trzecią część i posiada formę
8-boku wykrojonego z 14-boku.
Wymiary kaplic przy prezbiterium
również zostały wyznaczone metodą
geometryczną. Dwuczęściowy plan
II. 3. Kolegiata w Zamościu. Rzut
poziomy. (Pomiar Kat. Hist. Arch.
Pol. Politechniki Krakowskiej)
kolegiaty został spięty organicznie
dwoma osiami: podłużną (zaakcen-
towaną przez portal główny i dwu-
dział zamknięcia prezbiterium),
oraz osią poprzeczną, przebiegającą
II. 4. Kolegiata w Zamościu. Analiza
proporcji rzutu poziomego. (Opr.
J. Kowalczyk)
433