DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Miscellanea
DOI Artikel:Rewski, Zbigniew: Warszawska proweniencja tryptyku cegłowskiego
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.45622#0031
WARSZAWSKA PROWENIENCJA TRYPTYKU CEGŁOWSKIEGO
giacie łowickiej, dokonał w r. 1598 generalnej, a więc
szczegółowej wizytacji kolegiaty warszawskiej. Nas
wyłącznie zainteresuje dokładny opis ówczesnego wiel-
kiego ołtarza kolegiaty. „Był to ołtarz M.B. ze sto-
jącymi po obydwu stronach rzeźbionej figury M.B.,
równie rzeźbionymi, figurami św. św. Jana Chrzci-
ciela i Stanisława biskupa. Z boku [domyślnie:
znajdowały się rzeźby]: świętych: Małgorzaty, Doroty,
Barbary i Katarzyny. Po drugiej stronie ołtarza, gdy
jest zamknięty, jest namalowana cała historia chwa-
lebnego Jana Chrzciciela patrona kościoła”4. Jeżeli
teraz porównamy ten opis dawnego tryptykowego,
wielkiego ołtarza kolegiaty św. Jana Chrzciciela w
Warszawie ze schematem układu przedstawień treścio-
wych tryptykowego, wielkiego ołtarza w Cegłowie,
w przedwojennym jego stanie, to okaże się, że opis
wizytacyjny całkowicie odpowiada wielkiemu ołtarzo-
wi w Cegłowie. Główna, środkowa partia tryptyku
cegłowskiego tylko częściowo odpowiada wezwaniu
kościoła w Cegłowie. Bez plastycznego odpowiednika
pozostała bowiem postać św. Andrzeja Apostoła —
drugiego współpatrona kościoła cegłowskiego — na-
tomiast zjawiła się tu w jej miejscu niczym nie
uzasadniona w tym kontekście: figura św. Stani-
sława biskupa. Ten układ figur całkowicie odpo-
wiadał wezwaniu kolegiaty warszawskiej. Tej dość
rzadko spotykanej niezgodności między wezwaniem
kościoła w Cegłowie a przedstawieniami w wielkim
ołtarzu nie można tłumaczyć faktem, że w tym okre-
sie kult św. Stanisława biskupa przeżywał niemal
zenit swego rozpowszechnienia. Nie można też przy-
puścić, by kapituła kolegiaty warszawskiej ufundo-
wała dla kościoła w Cegłowie nowy tryptyk o iden-
tycznej treści i układzie z wielkim tryptykowym ołta-
rzem kolegiaty warszawskiej i to niemal w 100 lat
od daty powstania oryginału. Pozostaje jedyny do
utrzymania wniosek, że opisany w protokóle wizytacji
biskupiej z r. 1598, tryptykowy, rzeźbiarsko-malarski
ołtarz wielki kolegiaty warszawskiej jest tym samym
tryptykiem, który źródłowo znany był dopiero od 2.
połowy XIX w., jako tryptyk w kościele cegłowskim.
Jeszcze przed zapoznaniem się z tekstem proto-
kółów wizytacji usłyszałem od obecnego ks. probosz-
cza w Cegłowie, A. Pazika, że znana mu jest tradycja
o pochodzeniu tryptyku cegłowskiego z Warszawy.
Jednak pierwszeństwo w opublikowaniu tego do-
mysłu należy do znanego badacza urbanistyki i archi-
tektury oraz budownictwa połudn.-wschodn. Ma-
zowsza — inż. arch. M. Benko 5.
Z tegoż protokółu wizytacji z r. 1598 dowiaduje-
my się i dalszych wiadomości, a mianowicie, że:
„circa idem altare antea per Reverendissimum con-
structo, ubi sedes eius ad cornu Epistolae situata est”.
A więc tryptykowy wielki ołtarz kolegiaty warszaw-
skiej był ufundowany, względnie powstał z inicja-
tywy, ówczesnego biskupa poznańskiego, którym był
(1510 r.) bardzo światły i zasłużony Jan Lubrański.
Był on m. in. założycielem znakomitego kolegium
w Poznaniu, gdzie też był od początku XVI w. hoj-
nym fundatorem i budowniczym, powiększanej w tym
II. 1. Tryptyk z r. 1510 w kościele w Cegłowie.
(Fot. IS PAN)
czasie katedry6. Ustalenie faktu jego artystycznej
inicjatywy w odniesieniu do Warszawy, otwiera być
może dodatkową drogę analizy artystycznej tryptyku
pod kątem możliwości związków tego dzieła ze sztuką
poznańską. Oczywiście tryptyk mógł być zamówiony
równie dobrze w Warszawie, mieście ludnym, za-
możnym, posiadającym rozwinięte rzemiosło oraz
własne środowisko artystyczne. Inna jeszcze wiado-
mość posiada pewne znaczenie, mianowicie wymie-
nia się trzy kosztowne „antependia”, należące do te-
goż ołtarza, z których dwa na złotogłowiu, pochodzą:
jedno z fundacji królowej Anny, drugie z fundacji
„książąt mazowieckich”, wymienionych tu w liczbie
mnogiej, a więc możliwe, że odnosi się to do ostat-
nich dwu książąt. Zdaje się stąd wynikać, że ten tryp-
tyk znajdował się w kolegiacie warszawskiej od po-
czątku swego istnienia (1510 r.) aż do końcowych lat
XVI w.
4 Tamże, Visitatio Archidiaconatus Varsaviensis 1598 —
1603, Visitatio Generalis Ecclesiae Collegiae sub nomine et
invocatione Scti loannis Baptistae. Per... D. D. loann. Thar-
nowski Ep. Posnanien. facta a die Xma Mensis Novembris
sub Anno Dni MDXCVIII. Indicti XI. Fotokopie mikrofil-
mowe jw.
5 M. Benko, Renesansowe miasteczko mazowieckie
i jego zagadnienia konserwatorskie, „Ochrona Zabytków”,
1955, nr 2; Tenże, Uwagi o zabytkach budownictwa drew-
nianego na Mazowszu połudn.-wchodnim, „Ochrona Za-
bytków”, 1958, nr 2; Tenże, Dawne ośrodki miejskie
połudn. Mazowsza, „Ochrona Zabytków”, 1956, nr 4.
6 Łukaszewicz, jw., s. 5 oraz tenże, Obraz hi-
storyczno-statystyczny m. Poznania..., Poznań 1838, t. II,
s. 101 i nn..
21
giacie łowickiej, dokonał w r. 1598 generalnej, a więc
szczegółowej wizytacji kolegiaty warszawskiej. Nas
wyłącznie zainteresuje dokładny opis ówczesnego wiel-
kiego ołtarza kolegiaty. „Był to ołtarz M.B. ze sto-
jącymi po obydwu stronach rzeźbionej figury M.B.,
równie rzeźbionymi, figurami św. św. Jana Chrzci-
ciela i Stanisława biskupa. Z boku [domyślnie:
znajdowały się rzeźby]: świętych: Małgorzaty, Doroty,
Barbary i Katarzyny. Po drugiej stronie ołtarza, gdy
jest zamknięty, jest namalowana cała historia chwa-
lebnego Jana Chrzciciela patrona kościoła”4. Jeżeli
teraz porównamy ten opis dawnego tryptykowego,
wielkiego ołtarza kolegiaty św. Jana Chrzciciela w
Warszawie ze schematem układu przedstawień treścio-
wych tryptykowego, wielkiego ołtarza w Cegłowie,
w przedwojennym jego stanie, to okaże się, że opis
wizytacyjny całkowicie odpowiada wielkiemu ołtarzo-
wi w Cegłowie. Główna, środkowa partia tryptyku
cegłowskiego tylko częściowo odpowiada wezwaniu
kościoła w Cegłowie. Bez plastycznego odpowiednika
pozostała bowiem postać św. Andrzeja Apostoła —
drugiego współpatrona kościoła cegłowskiego — na-
tomiast zjawiła się tu w jej miejscu niczym nie
uzasadniona w tym kontekście: figura św. Stani-
sława biskupa. Ten układ figur całkowicie odpo-
wiadał wezwaniu kolegiaty warszawskiej. Tej dość
rzadko spotykanej niezgodności między wezwaniem
kościoła w Cegłowie a przedstawieniami w wielkim
ołtarzu nie można tłumaczyć faktem, że w tym okre-
sie kult św. Stanisława biskupa przeżywał niemal
zenit swego rozpowszechnienia. Nie można też przy-
puścić, by kapituła kolegiaty warszawskiej ufundo-
wała dla kościoła w Cegłowie nowy tryptyk o iden-
tycznej treści i układzie z wielkim tryptykowym ołta-
rzem kolegiaty warszawskiej i to niemal w 100 lat
od daty powstania oryginału. Pozostaje jedyny do
utrzymania wniosek, że opisany w protokóle wizytacji
biskupiej z r. 1598, tryptykowy, rzeźbiarsko-malarski
ołtarz wielki kolegiaty warszawskiej jest tym samym
tryptykiem, który źródłowo znany był dopiero od 2.
połowy XIX w., jako tryptyk w kościele cegłowskim.
Jeszcze przed zapoznaniem się z tekstem proto-
kółów wizytacji usłyszałem od obecnego ks. probosz-
cza w Cegłowie, A. Pazika, że znana mu jest tradycja
o pochodzeniu tryptyku cegłowskiego z Warszawy.
Jednak pierwszeństwo w opublikowaniu tego do-
mysłu należy do znanego badacza urbanistyki i archi-
tektury oraz budownictwa połudn.-wschodn. Ma-
zowsza — inż. arch. M. Benko 5.
Z tegoż protokółu wizytacji z r. 1598 dowiaduje-
my się i dalszych wiadomości, a mianowicie, że:
„circa idem altare antea per Reverendissimum con-
structo, ubi sedes eius ad cornu Epistolae situata est”.
A więc tryptykowy wielki ołtarz kolegiaty warszaw-
skiej był ufundowany, względnie powstał z inicja-
tywy, ówczesnego biskupa poznańskiego, którym był
(1510 r.) bardzo światły i zasłużony Jan Lubrański.
Był on m. in. założycielem znakomitego kolegium
w Poznaniu, gdzie też był od początku XVI w. hoj-
nym fundatorem i budowniczym, powiększanej w tym
II. 1. Tryptyk z r. 1510 w kościele w Cegłowie.
(Fot. IS PAN)
czasie katedry6. Ustalenie faktu jego artystycznej
inicjatywy w odniesieniu do Warszawy, otwiera być
może dodatkową drogę analizy artystycznej tryptyku
pod kątem możliwości związków tego dzieła ze sztuką
poznańską. Oczywiście tryptyk mógł być zamówiony
równie dobrze w Warszawie, mieście ludnym, za-
możnym, posiadającym rozwinięte rzemiosło oraz
własne środowisko artystyczne. Inna jeszcze wiado-
mość posiada pewne znaczenie, mianowicie wymie-
nia się trzy kosztowne „antependia”, należące do te-
goż ołtarza, z których dwa na złotogłowiu, pochodzą:
jedno z fundacji królowej Anny, drugie z fundacji
„książąt mazowieckich”, wymienionych tu w liczbie
mnogiej, a więc możliwe, że odnosi się to do ostat-
nich dwu książąt. Zdaje się stąd wynikać, że ten tryp-
tyk znajdował się w kolegiacie warszawskiej od po-
czątku swego istnienia (1510 r.) aż do końcowych lat
XVI w.
4 Tamże, Visitatio Archidiaconatus Varsaviensis 1598 —
1603, Visitatio Generalis Ecclesiae Collegiae sub nomine et
invocatione Scti loannis Baptistae. Per... D. D. loann. Thar-
nowski Ep. Posnanien. facta a die Xma Mensis Novembris
sub Anno Dni MDXCVIII. Indicti XI. Fotokopie mikrofil-
mowe jw.
5 M. Benko, Renesansowe miasteczko mazowieckie
i jego zagadnienia konserwatorskie, „Ochrona Zabytków”,
1955, nr 2; Tenże, Uwagi o zabytkach budownictwa drew-
nianego na Mazowszu połudn.-wchodnim, „Ochrona Za-
bytków”, 1958, nr 2; Tenże, Dawne ośrodki miejskie
połudn. Mazowsza, „Ochrona Zabytków”, 1956, nr 4.
6 Łukaszewicz, jw., s. 5 oraz tenże, Obraz hi-
storyczno-statystyczny m. Poznania..., Poznań 1838, t. II,
s. 101 i nn..
21