Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (26.1964)

ROZPRAWY

STANISŁAW MOSSAKOWSKI

KOŚCIÓŁ SAKRAMENTEK W WARSZAWIE
CHARAKTERYSTYKA I GENEZA ARCHITEKTURY

Panu Profesorowi Adamowi Bochnakowi
pracę tę poświęca uczeń

Kościół sakramentek pod wezwaniem św. Kazimie-
rza na Nowym Mieście, jedna z bardziej charaktery-
stycznych budowli starej Warszawy, dziwnym zbie-
giem okoliczności nie doczekał się dotąd osobnego,
publikowanego opracowania z punktu widzenia hi-
storii sztukix. Przyczyną tego stanu rzeczy był za-
pewne fakt, że dzieje powstania kościoła są od dawna
stosunkowo dokładnie znane dzięki licznym pracom
o charakterze historycznym i historyczno-obyczajo-
wym1 2. Wypełnić, przynajmniej częściowo, tę lukę
w literaturze naukowej jest właśnie celem niniejszego
artykułu. W szczególności ma on za zadanie dać moż-
liwie precyzyjną charakterystykę formy artystycznej
kościoła, ustalić jego genezę i wyjaśnić treści ideowe.

1 Jeśli nie liczyć wzmianek w podręcznikach i pracach
typu syntetycznego a także popularnonaukowego artykułu
M. Karpowicza, Kościół sakramentek, „Stolica”, XII,
1957, nr 7 (476) z dn. 17.11., s. 17. Natomiast nieopuhlikowana
została dotychczas praca magisterska H. Dietrich pt,
Kościół i klasztor p.p. Sakramentek w Warszawie, napisana
pod kierunkiem prof. dra Stanisława Lorentza w r. 1952,
odznaczająca się sumiennym zebraniem materiałów źródło-
wych i szeregiem ustaleń dotyczących historii budowli.
Z pracą tą zapoznałem się już po napisaniu niniejszego
artykułu dzięki uprzejmości prof. Lorentza.
2 Por.: [ks. F. K. Kurowski], Kościół i klasztor pp
sakramentek w Warszawie, „Alleluja. Rocznik Religijny”,
Warszawa 1843, s. 48—66; — tenże, Pamiątki miasta War-
szawy, II, z rękopisu wydał E. Szwankowski, „Ma-
teriały do dziejów sztuki i kultury”, nr 14, Warszawa 1949,
s. 160—166; — J. Bartoszewicz, Kościoły warszawskie
rzymsko-katolickie opisane pod względem historycznym,
Warszawa 1855, s. 301—316; — F. M. Sobieszczański,
Kościół panien sakramentek w Warszawie, „Tyg. Ilustr.”,
VIII, nr 220 z dn. 12.XII.1863, s. 476—477; — ks. R. Fil o-
c h o w s k i, Kościół i klasztor ww pp sakramentek w War-
szawie albo historia sakramentek warszawskich, Warszawa
1889; — ks. Ł. J[anczak], Kościół św. Kazimierza pp sakra-
mentek, „Encyklopedia kościelna” wyd. przez ks. M. N o-

I

Zamiar ufundowania, kościoła i klasztoru sakra-
mentek łączony jest tradycyjnie ze ślubowaniem kró-
lowej Marii Kazimiery Sobieskiej uczynionym rzeko-
mo w przeddzień odsieczy wiedeńskiej3. Wiadomo
jednak, że dopiero 19 stycznia 1688 r. nabyła królowa
od stolnika wyszogrodzkiego Adama Kotowskiego i je-
go żony Małgorzaty parcelę przy rynku Nowego Miasta
wraz z pałacem murowanym i dworem drewnianym,
na której już wcześniej — 1 stycznia tegoż roku został
położony kamień węgielny pod przyszły kościół4. Tekst
dyplomu fundacyjnego z dnia 4 czerwca 1688 r., w któ-
wodworskiego, t. XXX, Płock 1910, s. 314; — Be-
nedyktynki od nieustającej adoracji w Warszawie (1688—1938),
Warszawa 1938 — opracowanie podstawowe bo oparte na
wiadomościach źródłowych zaczerpniętych z nieistniejącej
już dzisiaj kroniki i zniszczonego archiwum klasztornego —
oraz ostatnio W. Szołdrski, Benedyktynki od nieusta-
jącej adoracji (sakramentki) w Warszawie 1687—1960, „Na-
sza Przeszłość”, XIX, 1964, s. 125—148.
3 Por. m. in. Kurowski, Kościół i klasztor pp sa-
kramentek, jw., s. 49; — Bartoszewicz, jw., s. 301; —
Benedyktynki, jw., s. 16; Szołdrski, jw., s. 126.
4 Benedyktynki, jw., s. 53—54. Niektórzy autorzy mylnie
podają r. 1683 jako datę rozpoczęcia budowy (zob.
Sobieszczański, jw., s. 476; — A. Lauterbach,
Warschau, Leipzig 1917, s. 56; — Z. Dmochowski, Dzie-
ła architektury w Polsce, Londyn 1956, s. 264 i inni), co
należy pewno przypisać tradycyjnemu łączeniu powstania
kościoła z odsieczą wiedeńską. Wygląd i rozmiary zaku-
pionej parceli a także położonych na niej zabudowań są
znane m. in. z rys. nr 50 w tzw. Archiwum planów archi-
tekta Tylmana z Gameren przechowywanym w Gabinecie
Rycin BUW (publ. J. Glinka, S. Ż a r y n, Adam i Mał-
gorzata Kotowscy ich życie i mecenat na Nowym Mieście^
[w:] „Szkice Nowomiejskie”, Warszawa 1961, il. 4).

227