DOI issue:
Nr. 3
DOI article:Kronika stowarzyszenia historyków sztuki
DOI article:Przymusiński, Ludwik: Rozwój szczytów i elewacji w architekturze gotyckiej w Ziemi Chełmińskiej i Pomorza Gdańskiego 1250-1450
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.45622#0229
KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI
ROZWÓJ SZCZYTÓW I ELEWACJI W ARCHITEKTURZE GOTYCKIEJ ZIEMI CHEŁMIŃSKIEJ
I POMORZA GDAŃSKIEGO 1250—1450
(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Poznańskiego w dniu 27.Y.1963 r.)
Uwagi wstępne. Materiał
zabytkowy będący przedmiotem
studium pochodzi z określonego to-
pograficznie i historycznie tery-
torium. Z poza tego obszaru doda-
no obiekty należące genetycznie do
historii architektury omawianych
ziem i stanowiących ważne ogniwa
rozwojowe. Brak zabytków sprzed
roku 1250 skłonił do przyjęcia tej
daty, będącej zarazem w periody-
zacji dziejów sztuki polskiej cezurą
początku sztuki gotyckiej, jako dol-
nej granicy badań. Zdając sobie
sprawę z niedoskonałości metody
czysto typologicznej przy opraco-
wywaniu materiału określonego hi-
storycznie i topograficznie, starano
się usystematyzować materiał u-
względniając kryterium styloznaw-
cze, co dało w wyniku pogląd o
rozwoju i przemianach typów szczy-
tu czy elewacji. Z konieczności pod-
jęto problemy genetyczne form ar-
chitektury: przede wszystkim ze
względu na konieczność ustosunko-
wania się do twierdzeń starszej li-
teratury przedmiotu, stawiającej
tezę o autonomiczności twórczej in-
stytucji Zakonu Krzyżackiego w
dziedzinie architektury. Ważnym
zagadnieniem, które niesposób ująć
w niniejszym streszczeniu, jest
problem zleceniodawcy poszczegól-
nych przedsięwzięć budowlanych w
okresie, kiedy budowniczowie zwią-
zani dotychczas ze strzechami bu-
dowlanymi zakonów wychodzą z
nich, emancypując się w powstają-
cych świeżo organizmach miejskich,
lub też znajdują w innych instytu-
cjach feudalnych nowych kontra-
hentów. Z badań morfologiczno-ge-
netycznych, już w obrębie omawia-
nego terytorium, wypływają wnio-
ski o powstawaniu zespołów bu-
downiczych w miastach, o filiacjach
między nimi, o ich działalności w
okolicznych wsiach, jak również o
podejmowaniu przez nich zleceń bu-
dowlanych Zakonu Krzyżackiego,
czy od innych panów feudalnych.
Poniższe zestawienie zabytków
ma na celu przedstawić najważniej-
sze przykłady szczytów i elewacji,
najbardziej reprezentatywne dla
rozwoju poszczególnych typów. W
streszczeniu tym musiano ograni-
czyć analizy i dowodzenie, podając
wyniki badań i konkluzje.
Szczyty. Wczesną fazę roz-
wojową reprezentują szczyty
wschodnie chórów kościołów NMP w
Elblągu (ok. 1270), św. Jana w To-
runiu (ok. 1290), katedry we From-
borku (1329—42). Pole ich stanowi
trójkąt z trzema blendami pośrod-
ku, flankowanymi kolistymi płyci-
nami po bokach ich podstaw. Przy
szczycie toruńskim [tabl. 1/1] pro-
gram ten wzbogacono biforialnym
prześwitem poniżej środkowej
blendy. Wypełnienie kompozycji ko-
listymi płycinami w górnej partii
szczytu fromborskiego świadczy o
późnym, schyłkowym przetworzeniu
motywu. Powierzchnię pól tych
szczytów ożywiają płytko wykrojo-
ne w murze blendy, o płycinach
pierwotnie tynkowanych i w nie-
których przypadkach zdobionych
geometrycznym malowanym orna-
mentem. Podobnym opracowaniem
plastycznym odznaczają się szczyty
kościołów w Papowie Toruńskim
(ok. 1280), Grzywnej (ok. 1270), No-
wejwsi Królewskiej (ok. 1280). We-
wnętrzną partię pola szczytu ka-
tedry w Chełmży (ok. 1280—90),
którego również pierwotnie schod-
kowy kontur został wystrzępiony
późniejszymi przeróbkami (XV i
XIX w.), artykułują już głębiej i
bogaciej profilowane blendy, zwień-
czone pierwotnie wimipergami, osa-
dzonymi na wystających przed lico
szczytu lizenach. Bogata artyku-
lacja charakteryzuje szczyt wschod-
ni fary w Chełmnie (tabl. 1/2), wy-
stawiony około 1290 roku. W spo-
sób podobny plastycznie potrakto-
wano detal architektoniczny kościo-
ła św. Ducha w Chełmnie (ok. 1290—
1300), w którego dwustrefowy
szczyt wcina się mieszczące się w
elewacji wschodniej ostrołukowe
okno (tabl. 1/3). Blendy szczytu
chóru kościoła Franciszkanów w
Chełmnie (ok. 1290) obrzeżone są
podobnymi kształtkami, jak w
dwóch poprzednich przykładach: na
polu szczytu widać ślady, być może
po podobnych wimpergach, jak przy
szczycie tamtejszej fary. Trzy po-
wyższe szczyty odznaczają się po-
dobnym osadzeniem podstawy na
murze elewacji flankowanej ster-
czynami. Rekonstruowany przez
Steinbrechta szczyt wschodni połud-
niowego skrzydła zamku w Radzy-
niu (tabl. 1/7) powstał przed rokiem
1285, a podobną artykulację pola
blendami spotyka się w szczycie in-
firmerii zamku w Malborku (ok.
1330). Obydwa przykłady różnią się
jednak opracowaniem plastycznym
tego samego programu. Szczyt
wschodni kościoła w Trutnowach
pow. Gdańsk (tabl. 1/5), na które-
go konturze osadzono wyrastające z
pola sterczyny, datować należy oko-
ło 1340 roku. Schodkowe szczyty
kościoła w Kowalewie oraz nieist-
niejącego Ratusza Nowomiejskiego
w Toruniu charakteryzuje podobna
rytmika blend: należy je datować
na początek XIV wieku. Do tejże
grupy zaliczyć trzeba szczyt Zburzo-
nego Dworu Artusa w Toruniu (ok.
1310), znany z rysunku ukazującego
dwie późniejsze przebudowy zabyt-
ku (koniec XIV i XVII w.), na
którym jednak można odczytać po-
dział fasady i szczytu z początku
XIV wieku, o podobnej rytmice jak
na dwóch poprzednich szczytach.
211
ROZWÓJ SZCZYTÓW I ELEWACJI W ARCHITEKTURZE GOTYCKIEJ ZIEMI CHEŁMIŃSKIEJ
I POMORZA GDAŃSKIEGO 1250—1450
(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Poznańskiego w dniu 27.Y.1963 r.)
Uwagi wstępne. Materiał
zabytkowy będący przedmiotem
studium pochodzi z określonego to-
pograficznie i historycznie tery-
torium. Z poza tego obszaru doda-
no obiekty należące genetycznie do
historii architektury omawianych
ziem i stanowiących ważne ogniwa
rozwojowe. Brak zabytków sprzed
roku 1250 skłonił do przyjęcia tej
daty, będącej zarazem w periody-
zacji dziejów sztuki polskiej cezurą
początku sztuki gotyckiej, jako dol-
nej granicy badań. Zdając sobie
sprawę z niedoskonałości metody
czysto typologicznej przy opraco-
wywaniu materiału określonego hi-
storycznie i topograficznie, starano
się usystematyzować materiał u-
względniając kryterium styloznaw-
cze, co dało w wyniku pogląd o
rozwoju i przemianach typów szczy-
tu czy elewacji. Z konieczności pod-
jęto problemy genetyczne form ar-
chitektury: przede wszystkim ze
względu na konieczność ustosunko-
wania się do twierdzeń starszej li-
teratury przedmiotu, stawiającej
tezę o autonomiczności twórczej in-
stytucji Zakonu Krzyżackiego w
dziedzinie architektury. Ważnym
zagadnieniem, które niesposób ująć
w niniejszym streszczeniu, jest
problem zleceniodawcy poszczegól-
nych przedsięwzięć budowlanych w
okresie, kiedy budowniczowie zwią-
zani dotychczas ze strzechami bu-
dowlanymi zakonów wychodzą z
nich, emancypując się w powstają-
cych świeżo organizmach miejskich,
lub też znajdują w innych instytu-
cjach feudalnych nowych kontra-
hentów. Z badań morfologiczno-ge-
netycznych, już w obrębie omawia-
nego terytorium, wypływają wnio-
ski o powstawaniu zespołów bu-
downiczych w miastach, o filiacjach
między nimi, o ich działalności w
okolicznych wsiach, jak również o
podejmowaniu przez nich zleceń bu-
dowlanych Zakonu Krzyżackiego,
czy od innych panów feudalnych.
Poniższe zestawienie zabytków
ma na celu przedstawić najważniej-
sze przykłady szczytów i elewacji,
najbardziej reprezentatywne dla
rozwoju poszczególnych typów. W
streszczeniu tym musiano ograni-
czyć analizy i dowodzenie, podając
wyniki badań i konkluzje.
Szczyty. Wczesną fazę roz-
wojową reprezentują szczyty
wschodnie chórów kościołów NMP w
Elblągu (ok. 1270), św. Jana w To-
runiu (ok. 1290), katedry we From-
borku (1329—42). Pole ich stanowi
trójkąt z trzema blendami pośrod-
ku, flankowanymi kolistymi płyci-
nami po bokach ich podstaw. Przy
szczycie toruńskim [tabl. 1/1] pro-
gram ten wzbogacono biforialnym
prześwitem poniżej środkowej
blendy. Wypełnienie kompozycji ko-
listymi płycinami w górnej partii
szczytu fromborskiego świadczy o
późnym, schyłkowym przetworzeniu
motywu. Powierzchnię pól tych
szczytów ożywiają płytko wykrojo-
ne w murze blendy, o płycinach
pierwotnie tynkowanych i w nie-
których przypadkach zdobionych
geometrycznym malowanym orna-
mentem. Podobnym opracowaniem
plastycznym odznaczają się szczyty
kościołów w Papowie Toruńskim
(ok. 1280), Grzywnej (ok. 1270), No-
wejwsi Królewskiej (ok. 1280). We-
wnętrzną partię pola szczytu ka-
tedry w Chełmży (ok. 1280—90),
którego również pierwotnie schod-
kowy kontur został wystrzępiony
późniejszymi przeróbkami (XV i
XIX w.), artykułują już głębiej i
bogaciej profilowane blendy, zwień-
czone pierwotnie wimipergami, osa-
dzonymi na wystających przed lico
szczytu lizenach. Bogata artyku-
lacja charakteryzuje szczyt wschod-
ni fary w Chełmnie (tabl. 1/2), wy-
stawiony około 1290 roku. W spo-
sób podobny plastycznie potrakto-
wano detal architektoniczny kościo-
ła św. Ducha w Chełmnie (ok. 1290—
1300), w którego dwustrefowy
szczyt wcina się mieszczące się w
elewacji wschodniej ostrołukowe
okno (tabl. 1/3). Blendy szczytu
chóru kościoła Franciszkanów w
Chełmnie (ok. 1290) obrzeżone są
podobnymi kształtkami, jak w
dwóch poprzednich przykładach: na
polu szczytu widać ślady, być może
po podobnych wimpergach, jak przy
szczycie tamtejszej fary. Trzy po-
wyższe szczyty odznaczają się po-
dobnym osadzeniem podstawy na
murze elewacji flankowanej ster-
czynami. Rekonstruowany przez
Steinbrechta szczyt wschodni połud-
niowego skrzydła zamku w Radzy-
niu (tabl. 1/7) powstał przed rokiem
1285, a podobną artykulację pola
blendami spotyka się w szczycie in-
firmerii zamku w Malborku (ok.
1330). Obydwa przykłady różnią się
jednak opracowaniem plastycznym
tego samego programu. Szczyt
wschodni kościoła w Trutnowach
pow. Gdańsk (tabl. 1/5), na które-
go konturze osadzono wyrastające z
pola sterczyny, datować należy oko-
ło 1340 roku. Schodkowe szczyty
kościoła w Kowalewie oraz nieist-
niejącego Ratusza Nowomiejskiego
w Toruniu charakteryzuje podobna
rytmika blend: należy je datować
na początek XIV wieku. Do tejże
grupy zaliczyć trzeba szczyt Zburzo-
nego Dworu Artusa w Toruniu (ok.
1310), znany z rysunku ukazującego
dwie późniejsze przebudowy zabyt-
ku (koniec XIV i XVII w.), na
którym jednak można odczytać po-
dział fasady i szczytu z początku
XIV wieku, o podobnej rytmice jak
na dwóch poprzednich szczytach.
211