DOI Heft:
Heft 2
DOI Artikel:Rozprawy
DOI Artikel:Żygulski, Zdzisław: "Lisowczyk" Rembrandta: (studium ubioru i uzbrojenia)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.45622#0099
ROZPRAWY
ZDZISŁAW ŻYGULSKI (jun)
„LISOWCZYK” REMBRANDTA
(STUDIUM UBIORU I UZBROJENIA)
W roku 1944 w czołowym amerykańskim kwartal-
niku historii sztuki „The Art Bulletin” ukazała się
roziprawa Juliusza S. Helda zatytułowana Rembrandt’s
„Polish” Rider \ Jest to obszerna i wnikliwa mo-
nografia obrazu Rembrandta, który przez lat 120
znajdował się w rękach polskich, a dziś jest klejno-
tem i dumą zbiorów H. C. Fricka w Nowym Jorku
(il. 1). Zasadnicza teza Helda jest następująca: jeź-
dziec przedstawiony przez Rembrandta nie tylko nie
jest portretem lisowczyka, nie jest portretem Pola-
ka, ale i z Polską nie ma bezpośredniego związku.
Jeździec jest postacią idealizowaną, gloryfikacją lub
apoteozą historyczną typu ogólnego: jest to wykon-
cypowany przez artystę Miles Christianus, rycerz
Chrześcijański walczący z „niewiernymi”, równocześ-
nie symbol młodości, sprawiedliwości i prawa moral-
nego. Juź w samym tytule rozprawy autor ujmuje
słowo „polski” w cudzysłów, zaś w pierwszych zda-
niach tekstu temat Rembrandtowskiego dzieła kojarzy
ze znaną wczesnogotycką germańską figurą jeźdźca
w katedrze bamberskiej.
Rozprawa Helda, rzadkie i arcyciekawe polonicum
nauki amerykańskiej, wobec niesprzyjających warun-
ków wojennych i wolno odbudowywanych kontaktów
późno doszła do rąk polskich historyków sztuki. Wy-
1 J u 1 i u s S. Held, Rembrandfs „Polish” Rider, „The
Art Bulletin”, XXVI, 1944, nr 4, s. 246—265. — Tłumaczenie
tytułu rozprawy: „Polski” jeździec Rembrandta. — Niniej-
szy artykuł polemizujący z rozprawą Helda powstał w wy-
niku podróży autora do Stanów Zjednoczonych w r. 1963
na zaproszenie Amerykańskiego Związku Muzeów. Wielką
pomoc w zbieraniu materiałów do artykułu okazali autoro-
wi doc. dr Maria Rychlewska, prof. dr Zbigniew B o-
c h e ń s k i, mgr Władysława R o t h o w a, mgr Irena D u-
nikowska orez Jerzy Werner. Wyniki badań zrefe-
rował autor dnia 14.X.1963 r. na posiedzeniu Komisji Teorii
i Historii Sztuki Krakowskiego Oddziału Polskiej Akademii
Nauk, zaś dnia 17.1.1964 r. na posiedzeniu Stowarzyszenia
Miłośników Dawnej Broni i Barwy w Krakowie.
2 M. Walicki, Rembrandt w Polsce, „Biul. Hist. Sztu-
ki”, XVIII, 1956, nr 3, s. 319—348.
3 Tenże, Obrazy bliskie i dalekie, Warszawa 1963,
s. 171—193.
4 Por. J. Białostocki, Badania ikonograficzne nad
raźny jej wpływ zaznaczył s.ię wszelako w studiach
i opracowaniach podjętych w Polsce z okazji roczni-
cy Rembrandtowskiej w r. 1956 oraz wielkiej wy-
stawy w warszawskim Muzeum Narodowym. Wyniki
badań Helda bodaj pierwszy zreferował Michał
Walicki w artykule Rembrandt w Polsce1 2 i tradycyj-
nie przyjętą u nas nazwę obrazu Lisowczyk porzu-
cił na rzecz zagranicznego miana Jeździec polski, na
szczęście bez Heldowskiego, dodatkowego cudzysło-
wu. Artykuł ten został z kolei uzupełniony i przedru-
kowany w zbiorze rozpraw autora w r. 1963, lecz tym
razem pojawiły się obie nazwy obrazu obok siebie3.
Poprzednio w monumentalnej pracy Malarstwo euro-
pejskie w zbiorach polskich, wydanej w r. 1955
wspólnie z Janem Białostockim, Walicki stosował wy-
łącznie miano Lisowczyka. Utrzymało się ono rów-
nież w następnych pracach naszych rembrandtolo-
gów, którzy przytaczając poglądy Helda nie wysu-
wali przeciwko nim żadnych zasadniczych obiekcji4.
Wreszcie w przyczynku do kwestii przejścia obrazu
w ręce polskie, zredagowanym w języku angielskim,
Andrzej Ciechanowiecki używając zagranicznego ter-
minu Polish Rider powtórzył słowa uznania o pracy
Helda, w końcowym jednak zdaniu, niekonsekwent-
nie, stwierdził, że obraz stanowi trwały monument
wzniesiony ku chwale polskiej kawalerii5.
Rembrandtem, „Sztuka i Krytyka”, VIII, 1957. — J. Mi-
cha łk owa, Rembrandt, Warszawa 1960, s. 119—122.
5 A. Ciechanowiecki, Notes on the Ownership
of Rembrandfs Polish Rider, „The Art Bulletin”, XLII/4,
1960, nr 4, s. 294—296. — Ciechanowiecki, podobnie jak inni
autorzy polscy, cytując rozprawę Helda z niezrozumiałych
powodów opuszcza ów krytyczny cudzysłów przy wyrazie
„polski”. Zmiany nazw obrazów są zjawiskiem często no-
towanym w historii sztuki. Zdarza się to niekiedy w związ-
ku z nowymi poglądami na treść, względnie temat dzieła,
przykładem czego przemianowanie Straży nocnej na Wy-
marsz strzelców, po odczyszczeniu płótna i stwierdzeniu,
że akcja rozgrywa się w biały dzień. Czasem jednak prze-
mianowań dokonuje się w sposób arbitralny, ze szkodą dla
historycznej tradycji. Tak np. Leonardowska Dama z gro-
nostajem (względnie Dama z łasiczką) w cytowanym dziele
Malarstwo europejskie w zbiorach polskich otrzymała na-
zwę Dziewczyny z gronostajem. Rzecz jasna, niektóre dzie-
ła malarskie posiadają kilka równoprawnych nazwań.
83
ZDZISŁAW ŻYGULSKI (jun)
„LISOWCZYK” REMBRANDTA
(STUDIUM UBIORU I UZBROJENIA)
W roku 1944 w czołowym amerykańskim kwartal-
niku historii sztuki „The Art Bulletin” ukazała się
roziprawa Juliusza S. Helda zatytułowana Rembrandt’s
„Polish” Rider \ Jest to obszerna i wnikliwa mo-
nografia obrazu Rembrandta, który przez lat 120
znajdował się w rękach polskich, a dziś jest klejno-
tem i dumą zbiorów H. C. Fricka w Nowym Jorku
(il. 1). Zasadnicza teza Helda jest następująca: jeź-
dziec przedstawiony przez Rembrandta nie tylko nie
jest portretem lisowczyka, nie jest portretem Pola-
ka, ale i z Polską nie ma bezpośredniego związku.
Jeździec jest postacią idealizowaną, gloryfikacją lub
apoteozą historyczną typu ogólnego: jest to wykon-
cypowany przez artystę Miles Christianus, rycerz
Chrześcijański walczący z „niewiernymi”, równocześ-
nie symbol młodości, sprawiedliwości i prawa moral-
nego. Juź w samym tytule rozprawy autor ujmuje
słowo „polski” w cudzysłów, zaś w pierwszych zda-
niach tekstu temat Rembrandtowskiego dzieła kojarzy
ze znaną wczesnogotycką germańską figurą jeźdźca
w katedrze bamberskiej.
Rozprawa Helda, rzadkie i arcyciekawe polonicum
nauki amerykańskiej, wobec niesprzyjających warun-
ków wojennych i wolno odbudowywanych kontaktów
późno doszła do rąk polskich historyków sztuki. Wy-
1 J u 1 i u s S. Held, Rembrandfs „Polish” Rider, „The
Art Bulletin”, XXVI, 1944, nr 4, s. 246—265. — Tłumaczenie
tytułu rozprawy: „Polski” jeździec Rembrandta. — Niniej-
szy artykuł polemizujący z rozprawą Helda powstał w wy-
niku podróży autora do Stanów Zjednoczonych w r. 1963
na zaproszenie Amerykańskiego Związku Muzeów. Wielką
pomoc w zbieraniu materiałów do artykułu okazali autoro-
wi doc. dr Maria Rychlewska, prof. dr Zbigniew B o-
c h e ń s k i, mgr Władysława R o t h o w a, mgr Irena D u-
nikowska orez Jerzy Werner. Wyniki badań zrefe-
rował autor dnia 14.X.1963 r. na posiedzeniu Komisji Teorii
i Historii Sztuki Krakowskiego Oddziału Polskiej Akademii
Nauk, zaś dnia 17.1.1964 r. na posiedzeniu Stowarzyszenia
Miłośników Dawnej Broni i Barwy w Krakowie.
2 M. Walicki, Rembrandt w Polsce, „Biul. Hist. Sztu-
ki”, XVIII, 1956, nr 3, s. 319—348.
3 Tenże, Obrazy bliskie i dalekie, Warszawa 1963,
s. 171—193.
4 Por. J. Białostocki, Badania ikonograficzne nad
raźny jej wpływ zaznaczył s.ię wszelako w studiach
i opracowaniach podjętych w Polsce z okazji roczni-
cy Rembrandtowskiej w r. 1956 oraz wielkiej wy-
stawy w warszawskim Muzeum Narodowym. Wyniki
badań Helda bodaj pierwszy zreferował Michał
Walicki w artykule Rembrandt w Polsce1 2 i tradycyj-
nie przyjętą u nas nazwę obrazu Lisowczyk porzu-
cił na rzecz zagranicznego miana Jeździec polski, na
szczęście bez Heldowskiego, dodatkowego cudzysło-
wu. Artykuł ten został z kolei uzupełniony i przedru-
kowany w zbiorze rozpraw autora w r. 1963, lecz tym
razem pojawiły się obie nazwy obrazu obok siebie3.
Poprzednio w monumentalnej pracy Malarstwo euro-
pejskie w zbiorach polskich, wydanej w r. 1955
wspólnie z Janem Białostockim, Walicki stosował wy-
łącznie miano Lisowczyka. Utrzymało się ono rów-
nież w następnych pracach naszych rembrandtolo-
gów, którzy przytaczając poglądy Helda nie wysu-
wali przeciwko nim żadnych zasadniczych obiekcji4.
Wreszcie w przyczynku do kwestii przejścia obrazu
w ręce polskie, zredagowanym w języku angielskim,
Andrzej Ciechanowiecki używając zagranicznego ter-
minu Polish Rider powtórzył słowa uznania o pracy
Helda, w końcowym jednak zdaniu, niekonsekwent-
nie, stwierdził, że obraz stanowi trwały monument
wzniesiony ku chwale polskiej kawalerii5.
Rembrandtem, „Sztuka i Krytyka”, VIII, 1957. — J. Mi-
cha łk owa, Rembrandt, Warszawa 1960, s. 119—122.
5 A. Ciechanowiecki, Notes on the Ownership
of Rembrandfs Polish Rider, „The Art Bulletin”, XLII/4,
1960, nr 4, s. 294—296. — Ciechanowiecki, podobnie jak inni
autorzy polscy, cytując rozprawę Helda z niezrozumiałych
powodów opuszcza ów krytyczny cudzysłów przy wyrazie
„polski”. Zmiany nazw obrazów są zjawiskiem często no-
towanym w historii sztuki. Zdarza się to niekiedy w związ-
ku z nowymi poglądami na treść, względnie temat dzieła,
przykładem czego przemianowanie Straży nocnej na Wy-
marsz strzelców, po odczyszczeniu płótna i stwierdzeniu,
że akcja rozgrywa się w biały dzień. Czasem jednak prze-
mianowań dokonuje się w sposób arbitralny, ze szkodą dla
historycznej tradycji. Tak np. Leonardowska Dama z gro-
nostajem (względnie Dama z łasiczką) w cytowanym dziele
Malarstwo europejskie w zbiorach polskich otrzymała na-
zwę Dziewczyny z gronostajem. Rzecz jasna, niektóre dzie-
ła malarskie posiadają kilka równoprawnych nazwań.
83