DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Miscellanea
DOI Artikel:Rewski, Zbigniew: Warszawska proweniencja tryptyku cegłowskiego
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.45622#0033
WARSZAWSKA PROWENIENCJA TRYPTYKU CEGŁOWSKIEGO
ny zachodniej8. Mury prezbiterium i wieży wykazują
wątek gotycki, lecz cegłę nieco cieńszą od gotyckiej,
acz jeszcze o barwie wiśniowej 9. Nie zwrócono uwagi
na charakterystyczny szczegół, że mur bocznej, pół-
nocnej ściany nawy, na styku z murem prezbiterium,
w pobliżu zachodniej ściany zakrystii, był nadwie-
szony nad dolną częścią muru prezbiterium. Przy tym
starszy mur nawy, na styku z murem prezbiterium
wznosi się w górę po wybitnie skośnej linii, idącej
od dolnej części muru nawy ku górnej części muru
prezbiterium. Nie może to być ślad nieukończenia,
lub przerwania budowy, gdyż względy statyczne prze-
mawiałyby przeciwko urwaniu nadwieszonego górą
muru. M. Benko wyraził domysł, że kościół ten uległ
w XVI w. zniszczeniu, czy poważnemu uszkodzeniu.
Można wyrazić przypuszczenie, że nadwieszenie
wspomnianego muru stanowi ślad katastrofy budow-
lanej, polegającej na oddzieleniu się, lub zawaleniu
się, conajmniej północnej ściany prezbiterium np. na
skutek nierównomiernego osiadania fundamentów.
Jest to o tyle prawdopodobne, że jeszcze obecnie
kościół usytuowany jest w terenie podmokłym, grani-
czącym z łąkami. Pewne potwierdzenie tego domysłu
możnaby upatrywać w fakcie, że po przeciwległej,
południowej stronie murów kościoła, styk murów
nawy i prezbiterium przebiega normalnie, po linii
niemal dokładnie pionowej, przesłoniętej częściowo
przez szkarpę. Może już pierwotnie wznoszono kościół,
typu salowego, o równej szerokości nawy i prezbi-
terium, lecz na skutek katastrofy przerwano na dłu-
żej budowę, zadawalając się korzystaniem z samej
tylko nawy kościoła. Do ukończenia budowy przy-
stąpiono dopiero w 2. połowie XVI w., a może na-
wet bliżej końca, na co wskazywałyby wymiary tej
cieńszej cegły renesansowej, charakterystycznej u nas
dla tego okresu czasu. Zatem zastosowanie koncepcji
kościoła salowego mogło pochodzić tu z 1. połowy
XVI w. i stanowiłoby na Mazowszu jeden z naj-
wcześniejszych przykładów związanych, być może,
z warszawskim warsztatem budowlanym. Kościół ten
posiada dość indywidualne rozwiązanie oszkarpowa-
nia, pochodzącego z drugiej fazy budowy, z czterema
narożnikowymi cylindrycznymi szkarpami. Obecność
licznych a finezyjnie ukształtowanych szkarp, przy
braku sklepień, nie wiadomo czy przewidywanych,
być może wskazuje na to, że oszkarpowanie miało tu
na celu umocnienie murów ze względu na niepewność
gruntu? Znaczny w XVI w. kościelny ruch budow-
lany, rozwijający się niemal wyłącznie na Mazow-
szu, związany był niewątpliwie z koncentrującą się
na tym terenie walką rodzącej się kontrreformacji
przeciwko obozowi reformacji, który nie miał ■ pra-
wie wcale zwolenników na Mazowszu. Tu się też
tylko wykształcił typ pierwszego w Polsce kościoła
kontrreformackiego o kilku wariantach, lecz o wspól-
nej dla nich tendencji najlepszego służenia celom
kontrreformacji. Stąd w XVI-wiecznej architekturze
kościołów mazowieckich doprowadzono do niemal
jednolitego, przestronnego wnętrza, przy urozmaico-
nej bryle zewnętrznej, wytworzonej na podłożu archi-
tektury gotyckiej i romańskiej. Do tego typu archi-
tektury należy kościół w Cegłowie, powstały w swej
obecnej zasadniczej formie najpewniej w 2. połowie
XVI w. Posiada on stosunkowo najbliższe analogie
8 Wg wymienionego protokółu wizytacji z początku
XVII w. wieża miała być drewniana; może dotyczyło to
niezachowanej, górnej kondygnacji wieży: „Campanile lig-
neum supra portam templi constructum campanas tres
integras continet.”
IZ. 3. Cegłów, Kościół, styk murów nawy i prezbi-
terium od płd., widoczna różnica wymiarów cegły po
prawej i łewej stronie od szkarpy. (Fot. Z. Rewski)
we współczesnych mu kościołach na Mazowszu:
w Serocku, Piasecznie, Stanisławowie, Pawłowie Koś-
cielnym, Mińsku Maz. oraz na Kujawach: w Służewie
i Głogowcu. Kościół cegłowski w jego XVI-wiecznej
fazie nie został doprowadzony do konsekracji, gdyż
posiadał, jak to wynika z protokółów wizytacji, liczne
braki w swym wyposażeniu. Jeszcze dzisiaj widocz-
ny jest postęp w zakresie prac budowlanych, z 1.
ćwierci XVII w., które w okresie kontrreformacji
miały najpewniej na celu — konsekrację kościoła.
Właśnie w r. 1627 został biskupem poznańskim zna-
ny kontrreformata Maciej Łubieński, gorliwy admi-
nistrator, przyszły prymas. Najpewniej w tym cza-
sie otrzymał kościół cegłowski swój stylowy szczyt
późnorenesansowy, nową zakrystię o podobnym
szczycie, pseudożebrowym sklepieniu oraz wczesno-
barokowym kominku. Powstały też wówczas dwa
okazałe tegoż typu portale: jeden z prezbiterium do
zakrystii, drugi w bocznej, południowej elewacji
kościoła.
Można wyrazić domysł, że sprężysty w działa-
niu biskup Łubieński pobudził kapitułę oraz parafię
do ukończenia przygotowań do konsekracji. Wów-
czas też zapewne przypomniano sobie o zapomnia-
nych rzeźbach i malowidłach tryptyku z r. 1510,
ufundowanego przez jednego z poprzedników bpa
Łubieńskiego. Najprędzej w latach, poprzedzających
akt konsekracji kościoła w r. 1629, mogła zapaść de-
cyzja przekazania kościołowi w Cegłowie dawnego
9 Wymiary cegły w murach nowy: 28—29 cm X 13—13,5 cm X
8 cm; w murach prezbiterium i wieży: 24,5—25,5 cm X
11,5—11,8 cm X 7,1—7,5 cm.
23
ny zachodniej8. Mury prezbiterium i wieży wykazują
wątek gotycki, lecz cegłę nieco cieńszą od gotyckiej,
acz jeszcze o barwie wiśniowej 9. Nie zwrócono uwagi
na charakterystyczny szczegół, że mur bocznej, pół-
nocnej ściany nawy, na styku z murem prezbiterium,
w pobliżu zachodniej ściany zakrystii, był nadwie-
szony nad dolną częścią muru prezbiterium. Przy tym
starszy mur nawy, na styku z murem prezbiterium
wznosi się w górę po wybitnie skośnej linii, idącej
od dolnej części muru nawy ku górnej części muru
prezbiterium. Nie może to być ślad nieukończenia,
lub przerwania budowy, gdyż względy statyczne prze-
mawiałyby przeciwko urwaniu nadwieszonego górą
muru. M. Benko wyraził domysł, że kościół ten uległ
w XVI w. zniszczeniu, czy poważnemu uszkodzeniu.
Można wyrazić przypuszczenie, że nadwieszenie
wspomnianego muru stanowi ślad katastrofy budow-
lanej, polegającej na oddzieleniu się, lub zawaleniu
się, conajmniej północnej ściany prezbiterium np. na
skutek nierównomiernego osiadania fundamentów.
Jest to o tyle prawdopodobne, że jeszcze obecnie
kościół usytuowany jest w terenie podmokłym, grani-
czącym z łąkami. Pewne potwierdzenie tego domysłu
możnaby upatrywać w fakcie, że po przeciwległej,
południowej stronie murów kościoła, styk murów
nawy i prezbiterium przebiega normalnie, po linii
niemal dokładnie pionowej, przesłoniętej częściowo
przez szkarpę. Może już pierwotnie wznoszono kościół,
typu salowego, o równej szerokości nawy i prezbi-
terium, lecz na skutek katastrofy przerwano na dłu-
żej budowę, zadawalając się korzystaniem z samej
tylko nawy kościoła. Do ukończenia budowy przy-
stąpiono dopiero w 2. połowie XVI w., a może na-
wet bliżej końca, na co wskazywałyby wymiary tej
cieńszej cegły renesansowej, charakterystycznej u nas
dla tego okresu czasu. Zatem zastosowanie koncepcji
kościoła salowego mogło pochodzić tu z 1. połowy
XVI w. i stanowiłoby na Mazowszu jeden z naj-
wcześniejszych przykładów związanych, być może,
z warszawskim warsztatem budowlanym. Kościół ten
posiada dość indywidualne rozwiązanie oszkarpowa-
nia, pochodzącego z drugiej fazy budowy, z czterema
narożnikowymi cylindrycznymi szkarpami. Obecność
licznych a finezyjnie ukształtowanych szkarp, przy
braku sklepień, nie wiadomo czy przewidywanych,
być może wskazuje na to, że oszkarpowanie miało tu
na celu umocnienie murów ze względu na niepewność
gruntu? Znaczny w XVI w. kościelny ruch budow-
lany, rozwijający się niemal wyłącznie na Mazow-
szu, związany był niewątpliwie z koncentrującą się
na tym terenie walką rodzącej się kontrreformacji
przeciwko obozowi reformacji, który nie miał ■ pra-
wie wcale zwolenników na Mazowszu. Tu się też
tylko wykształcił typ pierwszego w Polsce kościoła
kontrreformackiego o kilku wariantach, lecz o wspól-
nej dla nich tendencji najlepszego służenia celom
kontrreformacji. Stąd w XVI-wiecznej architekturze
kościołów mazowieckich doprowadzono do niemal
jednolitego, przestronnego wnętrza, przy urozmaico-
nej bryle zewnętrznej, wytworzonej na podłożu archi-
tektury gotyckiej i romańskiej. Do tego typu archi-
tektury należy kościół w Cegłowie, powstały w swej
obecnej zasadniczej formie najpewniej w 2. połowie
XVI w. Posiada on stosunkowo najbliższe analogie
8 Wg wymienionego protokółu wizytacji z początku
XVII w. wieża miała być drewniana; może dotyczyło to
niezachowanej, górnej kondygnacji wieży: „Campanile lig-
neum supra portam templi constructum campanas tres
integras continet.”
IZ. 3. Cegłów, Kościół, styk murów nawy i prezbi-
terium od płd., widoczna różnica wymiarów cegły po
prawej i łewej stronie od szkarpy. (Fot. Z. Rewski)
we współczesnych mu kościołach na Mazowszu:
w Serocku, Piasecznie, Stanisławowie, Pawłowie Koś-
cielnym, Mińsku Maz. oraz na Kujawach: w Służewie
i Głogowcu. Kościół cegłowski w jego XVI-wiecznej
fazie nie został doprowadzony do konsekracji, gdyż
posiadał, jak to wynika z protokółów wizytacji, liczne
braki w swym wyposażeniu. Jeszcze dzisiaj widocz-
ny jest postęp w zakresie prac budowlanych, z 1.
ćwierci XVII w., które w okresie kontrreformacji
miały najpewniej na celu — konsekrację kościoła.
Właśnie w r. 1627 został biskupem poznańskim zna-
ny kontrreformata Maciej Łubieński, gorliwy admi-
nistrator, przyszły prymas. Najpewniej w tym cza-
sie otrzymał kościół cegłowski swój stylowy szczyt
późnorenesansowy, nową zakrystię o podobnym
szczycie, pseudożebrowym sklepieniu oraz wczesno-
barokowym kominku. Powstały też wówczas dwa
okazałe tegoż typu portale: jeden z prezbiterium do
zakrystii, drugi w bocznej, południowej elewacji
kościoła.
Można wyrazić domysł, że sprężysty w działa-
niu biskup Łubieński pobudził kapitułę oraz parafię
do ukończenia przygotowań do konsekracji. Wów-
czas też zapewne przypomniano sobie o zapomnia-
nych rzeźbach i malowidłach tryptyku z r. 1510,
ufundowanego przez jednego z poprzedników bpa
Łubieńskiego. Najprędzej w latach, poprzedzających
akt konsekracji kościoła w r. 1629, mogła zapaść de-
cyzja przekazania kościołowi w Cegłowie dawnego
9 Wymiary cegły w murach nowy: 28—29 cm X 13—13,5 cm X
8 cm; w murach prezbiterium i wieży: 24,5—25,5 cm X
11,5—11,8 cm X 7,1—7,5 cm.
23