Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (26.1964)

NIEBOROWSKIE RYSUNKI MICHAŁA PŁOŃSKIEGO


.1. 4. M. Płoński, Widok wsi nieb orawskiej, rys. pędzlem tuszem. Muzeum Narodowe
w Warszawie. (Fot. A. Pietrzak)

Podobne walory artystyczne charakteryzują obydwa
rysunki budapeszteńskie; pochodzące z tego samego
czasu: zwarta i zrównoważona kompozycja, mocniej-
sze zarysowanie, wymodelowanie figur pierwszo-
planowych, co daje w efekcie pogłębienie sceny
z zachowaniem praw przestrzeni i powietrza, z tłem
pejzażowo potraktowanym. Artystę interesują jednak
nie tylko główne postacie widowiska, z wnikliwą
charakterystyką przedstawione są osoby z grupy
widzów, a cień rzucony na dalszy plan wiejskiej
uliczki jeszcze bardziej podkreśla plastykę całej sceny,
podobnie jak ciemne wnętrze izby z latarnią magiczną
wydobywa mocniej oświetlone odblaskiem postacie.
Widowiska z tresowanym niedźwiedziem były
wówczas popularne w Polsce. Pisze o nich J. S.
Bystroń: „...przybycie niedźwiednika było sensacją
zarówno w dworze, jak i w chacie... miś rozmaite
sztuki pokazywał przy dźwiękach głośnej i piskliwej
muzyki”10. Że widowisko to było rozpowszechnione,
10 j. s. Bystroń, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce,
Warszawa, t. II (b.d.), s. 215/216. Bystroń pisze, że ośrod-
kiem tresowania niedźwiedzi były Smorgonie w pow. osz-
miańskim i Siemieżewo pod Słuckiem. Podaje też źródła
literackie, w których są wzmianki o niedźwiednikach w
Polsce i na Litwie (W. Potocki, J. Kitowicz oraz Lippo-
mano w r. 1575).
u Cf. S. M. Sawicka, Drzeworyt ludowy ze zbiorów
w Suchej. „Grafika”, I, 1931, z. IV, s. 13—15 i repr. — Jest
to wielofigurowa scena; drzeworyt kolorowany, wym. 295 X
365 mm. — Wśród rycin, pochodzących z kolekcji w Su-
chej, a znajdujących się dziś w Muzeum Narodowym w

mamy jeszcze jeden dowód w drzeworycie o charak-
terze popularnym, jaki znajdował się w kolekcji
J. I. Kraszewskiego (następnie, do II wojny świa-
towej — w zbiorach Branickich w Suchej) n. Rycina
ta przedstawia również niedźwiednika, trzymającego
za uzdę niedźwiedzia, stojącego na dwóch łapach;
drugi miś siedzi na ziemi, muzykanci (trębacze!) są
liczniejsi, cała scena —• mimo budynku z tarasem
z grupą widzów — potraktowana jest raczej płasz-
czyznowo.
Ciekawą ilustracją chwytania niedźwiedzi w sieci
dla celów tresury jest sztych holenderski, repro-
dukowany przez Bystronia, ale bez podania szczegóło-
wego opisu ryciny 12.
Obydwa rysunki Płońskiego w Muzeum w Buda-
peszcie pochodzą z kolekcji ks. Esterhazy, opatrzone
są pieczątką zbioru i mają jeszcze dawne numery
inwentarzowe tej kolekcji: E.29.15 i E.29.15a 13. Jak-
kolwiek w liście z dn. 27.IV.1961 r. Dyrektor Muzeum
Warszawie, drzeworytu tego nie udało się odszukać, repro-
dukuje go również Bystroń, jw., s. 215.
12 Rycina wykonana techniką mieszaną: rylcem i akwa-
fortą, o wymiarach 162 X 197 mm, pochodzi zapewne z ja-
kiejś publikacji holenderskiej, opisującej różne kraje (po-
dróże?). Na rycinie u dołu jest napis: De Beeren Vangst
in Polen i u góry: Polen pag. 275. — Za podanie mi tych
szczegółów z egzemplarza w Zbiorze Czartoryskich w Kra-
kowie uprzejmie dziękuję dr M. Wierzbickiemu.
13 Kolekcję rycin i rysunków zebrał ks. Mikołaj Ester-
hazy (1765—1833) w początkach XIX w. w Wiedniu. Do Pesz-
tu przeniósł ją ks. Paweł Esterhazy w r. 1865, a następnie

29