Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (26.1964)

ZDZISŁAW ŻYGULSKI (jun)


II. 1. „Lisowczyk” Rembrandta. (Reprodukcja fotografii za uprzejmym zezwole-
niem Dyrekcji Zbiorów H. C. Fricka w Nowym Jorku)

Przeprowadzona tu obserwacja zmienności tytułu
obrazu mogła by być poczytana za przesadną pedan-
terię, gdyby nie to, że właśnie w nazwaniu Rernb-
randtowskiego dzieła tkwi sedno sprawy, sedno tak
bardzo dyskutowanego problemu. Dyskusji zaś by-
najmniej nie zainicjował głos Helda; rozpoczęli ją
sami Polacy jeszcze przed r. 1910, gdy byli w posia-
daniu obrazu. Jego nabywca, jak wiemy z odkrycia
archiwalnego dokonanego przez Ciechanowieckiego,
Michał Kazimierz Ogiński, hetman w. litewski, w
dowcipnym liście do króla — jeźdźca z obrazu nazwał
kozakiem. Pod tym tytułem Cosague d cheual znaj-
* K. Koźmian, Rys życia Jana hr. Tarnowskiego,
,,Przyjaciel Ludu”, 1842, nr 14.
7 R. Stroynowski, Portret Stanisława Stroynow-
skiego hetmana lisowczyków, olejno z natury przez Rem-
brandta współcześnie malowany, teraz w galerii obrazów

dowal się on w galerii Stanisława Augusta aż do
czasu przejścia w ręce Druckiego-Lubeckiego, potem
rodziny Stroynowskich, w końcu zaś Tarnowskich.
To właśnie Stroynowscy, których przodek dowodził
formacją lisowczyków, nadali jeźdźcowi miano Łi-
sowczyka. VI druku pierwszy zastosował je Kajetan
Koźmian8, zaraz potem w szerokiej, pełnej fantazji
i bałamuctw rozprawce Rafał Stroynowski7. Do li-
teratury zachodniej miano Lisowczyka wprowadził
świetny znawca Rembrandta Hofstede de Groot, po
nim powtórzyli je inni badacze8. Jednakże pierwsi
polscy historycy sztuki, którzy się obrazem zajęli,
pałacu dzikowskiego w Galicji znajdujący się, ,,Gazeta
Warszawska”, 1856, nry 199, 201, 203, 207.
8 C. Hofstede de Groot, The Rembrandt Ezibi-
tion oj Amsterdam 1898, Amsterdam (1899), pisał o dzikow-
skim obrazie: „Mógł to być model amsterdamski przebrany

84