Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (26.1964)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

Narodowości — klasy spo-
łeczne — zawody właścicie-
l i. Od pierwszych lat historii Za-
mościa działki rynkowe były w po-
siadaniu patrycjatu miejskiego —
bogatych lub średniozamożnych kup-
ców, ludzi pozostających w służbie
Zamoyskich — warstwy urzędniczej
i artystycznej, oraz związanych
z Akademią — profesorów. Początek
wieku XVII zastaje na działkach
rynkowych własności dość przemie-
szane pod względem narodowościo-
wym. Przewagę mają Ormianie zaj-
mujący prawie wszystkie działki pn.
pierzei oraz 6 z 8 działek pierzei
wsch. W pozostałych pierzejach
Polacy zajmują 6, Grecy 5, Włosi 4,
Niemiec i Rusin po jednej. Jeśli
chodzi o narodowość ormiańską
i grecką — są to wyłącznie kupcy.
Na cały w. XVII własności nacji
ormiańskiej ustalają się na wszyst-
kich prawie działkach wsch. odcinka
pn. pierzei oraz w bloku pn. pierzei
wschodniej. Kupcy pochodzenia
szkockiego i niemieckiego zajmują
prawie całą pierzeję zach. i częścio-
wo południową. Urzędnicy, sekreta-
rze, pisarze zajmują działki repre-
zentacyjne w pobliżu kamienicy
Zamoyskich lub na trasie do zamku,
jak np. Mateusz Szeps, pisarz skar-
bowy. W tym samym bloku zach.
pierzei posiada kamienicę Jan Ka-
siński, malarz nadworny Tomasza
Zamoyskiego. Z dwóch wybitnie re-
prezentacyjnych działek narożnych,
posiadanych przez Moranda, pozo-
staje kamienica nr 25 zwana później
kamienicą „Fołtynowiczowska” włas-
nością jego córki Lidii i jej męża
Stanisława Abrahamowicza, złotnika
ormiańskiego. Kamienice należące
do profesorów Akademii skupiają
się w południowym bloku pierzei
wschodniej. Tradycyjnie profesor-
ską jest tu kamienica „Abrkow-
ska” kolejno w posiadaniu: Rosiń-
skiego, Abrka, Krobskiego. Profeso-
rowie zajmują również bardziej
reprezentacyjnie usytuowane kamie-
nice w innych pierzejach jak np.
Adam Burski i Bazyli Rudomicz
w pierzei pn. W bloku profesorskim
skupiał się ponadto w przyziemiu
ciąg aptek: Piechowicza, Grabowi -
cza, Puzdr owski ego, Paprockiego.
Z nich narożna (nr 2) zachowała
ciągłość tradycji, służąc do obecnej
chwili celom farmaceutycznym.


IZ. 2. Zamość, kamienica „Moran-
dowska”, Staszica 25. Rzut przyzie-
mia. (Opr. W. Galicki na podstawie
materiałów inwentaryzacyjnych Oś-
rodka Dokumentacji Zabytków)


Nazwy kamienic rynko-
wych. Jako zasadę przyjmowano
określanie kamienicy od nazwiska
właściciela, który ją wystawił lub
gruntownie przebudowywał. Tworzo-
no również nazwę kamienicy od
miasta, z którego pochodził właści-
ciel, lub którego był obywatelem,

IZ. 3. Zamość, kamienica, Staszica 29.
Rzut przyziemia. (Opr. W. Galicki
na podstawie materiałów inwentary-
zacyjnych Ośrodka Dokumentacji
Zabytków)

jak np. kamienica „lubelska” zwa-
na też „Edwertowską”, należąca do
kupca z Lublina, Samuela Edwerta.
Wyjątkowo powstały nazwy kamie-
nic „szczebrzeskiej” (Staszica 27)
i „turobińskiej” (Staszica 31). Były
one wystawione „de communi cru-
mena” przez obywateli tych miast.
Powstanie ich związane jest z osobą
Kanclerza, który zatwierdzając w
roku 1600 zapis uczyniony na rzecz
Turobina przez Stanisława Górkę,
jednocze’nie proponuje miastu, „aby
za przykładem mieszczan szczebrze-
szyńskich zbudowało w bezpiecznym
Zamościu kamienicę, gdzie mogłoby
złożyć wszystkie swe skarby, tudzież
z wynajmu jej czerpać dochody na
swój użytek”... (A. Tarnawski,
Działalność gosp. Jana Zamoyskiego,
Kanclerza i Hetmana W. K. (1572—
1605), Lwów 1935, s. 380).
Pierwotna zabudowa —
przechodzenie z zabudowy
drewnianej na murowaną.
Pierwotne własności działek rynko-
wych ustala pierwsza lustracja Za-
mościa z 1591 roku, według której
8 działek rynkowych jest niezabudo-
wanych, pozostałe zaś posiadają
domy prawdopodobnie konstrukcji
sżkieletowej, poprzedzone naogół
murowanymi podcieniami, wznoszo-
nymi na gruncie należącym do właś-
ciciela działki. Układ wnętrz był
dwu- lub trzytraktowy. Schemat do-
mu dwutraktowego obejmował za
podcieniem sklep dostępny z pod-
cienia i sieni, kuchnię w środkowym
trakcie po tejże stronie, wielką izbę
w tym samym ciągu oraz szeroką
sień, równoległą do tych pomiesz-
czeń. Dach dwuspadowy stromy, ze
szczytem, kryty był gontem.
W układzie dwutraktowym schemat
obejmował izbę, komorę i sień.
Koszt budowy takiego domu wynosił
ponad 300 zł.
Zestawianie opisów inwentarzo-
wych i wizji kamienic, porównywa-
nie wysokości podatków płaconych
przez właścicieli, taksacje nierucho-
mości czy wreszcie ceny kupna-
sprzedaży pozwoliły ustalić w jakim
okresie i w jaki sposób odbywało
się przechodzenie z zabudowy drew-
nianej na murowaną. Proces ten
przebiegał dwoma nurtami: do
pierwszego zaliczyć można kamie-
nice wznoszone od razu na działce
pustej lub zabudowanej uprzednio
domem drewnianym. Kamienica ta-
ka wznoszona była przez jednego
właściciela, w krótkim okresie czasu
jako budynek murowany jedno lub
dwukondygnacjowy, o dwu- lub trzy-
traktowym układzie pomieszczeń. Do
tej grupy należą przede wszystkim
dwie kamienice związane bezpo-

317