DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Artykuły
DOI article:Nowiński, Janusz: Obrazy Szymona Czechowicza i malarza z kręgu jego warsztatu w Czerwińsku.: Fundacje opata Mateusza Kraszewskiego
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71010#0037
Obrazy Szymona Czechowicza i malarza z kręgu jego warsztatu w Czerwińsku
35
Imaginacyjny portret Piotra Dunina w Czerwińsku jest jednym z licznych wizerunków
portretowych, które jeszcze w 1863 r. podziwiał w tutejszej świątyni Franciszek M. So-
bieszczański23. Piotr Włast zwany Duninem (zm. 1153), protoplasta śląskiego rodu Łabę-
dziów i palatyn Bolesława Krzywoustego, według średniowiecznej legendy miał
w ramach pokuty ufundować siedemdziesiąt kościołów, a wśród nich także bazylikę
w Czerwińsku24. Dystansując się od dyskusji na temat prawdziwości tej historii, należy
podkreślić, że tradycja mówiąca o fundacji czerwińskiej świątyni przez Piotra Dunina
była kultywowana w miejscowym opactwie i przywoływana w połowie XVIII w. w rela-
cjach na temat jego historii. Przykładem prezentowania postaci Piotra Własta jako funda-
tora opactwa jest publikacja wydana przez kanoników regularnych w 1752 r.
w Warszawie: Tron Nóyiaśnieyszey Nieba y Ziemi Krolowey Nayświętszey Maryi Panny,
Przecudowney w Obrazie Jasney Gory Czerwinskiey [...] na 20. Stopniach z krótkim Na-
bożeństwem wystawiony, opisująca historie, cuda i nabożeństwo do Matki Bożej Czerwiń-
skiej. Relacjonując początki historii opactwa autor podaje, że Dunin „Kościół z ciosanego
cały kamienia stawił, dla czynienia chwały Bogu, y Matce, ludziom dla wygody by w nim
zbawienne dla dusz swych ochłody mieli"25. Wizerunek Piotra Dunina w czerwińskim
kościele jest dokumentem żywotności tej tradycji oraz bardzo sugestywnym, bo obrazo-
wym, elementem kształtowanej w tym okresie polityki historycznej czerwińskiego kon-
wentu. Jej głównym promotorem był opat Mateusz Kraszewski, który jeszcze jako
wiceprzeor zebrał w 1740 r. w jednym woluminie kolekcje dokumentów dotyczących hi-
storii klasztoru i kościoła26. On też, już jako opat, zatroszczył się o wizerunki głównych
bohaterów dziejów Jasnej Góry Czerwińskiej - Piotra Własta Dunina i biskupa Aleksan-
dra z Malonne (będzie o nim mowa niżej), i jemu także należy przypisać koncepcję ich
ikonografii.
Pytanie o czas realizacji przez Czechowicza trzech omówionych wyżej obrazów znajduje
odpowiedź w historii rządów opata Kraszewskiego i w biografii artysty. Mateusz Kraszew-
ski został obrany opatem w 1759 r., ale urząd objął oficjalnie 4 lutego 1760 r.27 Szymon
Czechowicz natomiast do 1759 r. był obecny w Wilnie, a w 1762 r. wyjechał do Podhor-
ców, pracując na zlecenie hetmana Wacława Rzewuskiego do roku 1767, w którym też
zmarł opat Kraszewski. Należy zatem przyjąć, że czerwiński opat zamówił u malarza
przedstawione wyżej obrazy zaraz na początku swoich rządów, czyli w latach 1760-1762.
23 Oprócz portretu Piotra Dunina, widział on jeszcze wizerunki biskupa Aleksandra z Malonne, Bolesława Kędzierza-
wego, księcia Henryka Sandomierskiego, pierwszego opata Fakolda, kardynała Stanisława Hozjusza oraz królów: Sta-
nisława Leszczyńskiego, Augusta III i królowej Józefy: „[...] wiele jest tutaj obrazów i portretów pozawieszanych na
ścianach; są to pomniki gorliwości opatów o pomnożenie świetności miejsca. [...] Z portretów ważniejsze przedstawia-
ją: Aleksandra biskupa płockiego, założyciela kanoników czerwińskich, Piotra Dunina, Bolesława Kędzierzawego,
Henryka księcia sandomierskiego, Fakolda pierwszego tutejszego opata, Stanisława Hozjusza kardynała, króla Stanisła-
wa Leszczyńskiego, Augusta III, królową Józefę i.t.p."; SOBIESZCZAŃSKI, op. cit., s. 104.
24 Na temat legendy i fundacji Piotra Własta zob. Leszek KAJZER, „Jeszcze o 70 kościołach fundacji Piotra Włostowica
(uwagi na marginesie studium Janusza Bieniaka)", Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 1991, nr 2, s. 177-185.
25 Książka nie ma numerowanych stron, cytowany fragment pochodzi z rozdziału: Stopien I. Tronu Nayiasnieszey Nieba
y Ziemie Krolowey Nayświetszey Maryi Panny, Przecudowney w Obrazie Jasney Gory Czerwinskiey, początkiem Fun-
dacyi Klasztora, у Kościoła ozdobiony.
26 FOLWARSKI, op. cit., s. 64. Manuskrypt Kraszewskiego, zatytułowany: Nova et vetera de thesauro antiąuissimae
ecclesiae B. V. Mariae in Czerwińsk sub cura Canonicorum reguł: Lateranen: consisten. deprompta et in unum Volu-
men recondita, opera et studio Mathaei Kraszewski Canoniae ejusdem alumni professi et Secretarii actorum Capitula-
rium collecta A. 1740, nie zachował się. W 1. ćwierci XIX w. widział go jeszcze i cytował Gawarecki; por. Wincenty H.
GAWARECKI, Pamiętnik historyczny płocki, Warszawa 1828, s. 1.
27 Por. FOLWARSKI, op. cit. s. 56-57.
35
Imaginacyjny portret Piotra Dunina w Czerwińsku jest jednym z licznych wizerunków
portretowych, które jeszcze w 1863 r. podziwiał w tutejszej świątyni Franciszek M. So-
bieszczański23. Piotr Włast zwany Duninem (zm. 1153), protoplasta śląskiego rodu Łabę-
dziów i palatyn Bolesława Krzywoustego, według średniowiecznej legendy miał
w ramach pokuty ufundować siedemdziesiąt kościołów, a wśród nich także bazylikę
w Czerwińsku24. Dystansując się od dyskusji na temat prawdziwości tej historii, należy
podkreślić, że tradycja mówiąca o fundacji czerwińskiej świątyni przez Piotra Dunina
była kultywowana w miejscowym opactwie i przywoływana w połowie XVIII w. w rela-
cjach na temat jego historii. Przykładem prezentowania postaci Piotra Własta jako funda-
tora opactwa jest publikacja wydana przez kanoników regularnych w 1752 r.
w Warszawie: Tron Nóyiaśnieyszey Nieba y Ziemi Krolowey Nayświętszey Maryi Panny,
Przecudowney w Obrazie Jasney Gory Czerwinskiey [...] na 20. Stopniach z krótkim Na-
bożeństwem wystawiony, opisująca historie, cuda i nabożeństwo do Matki Bożej Czerwiń-
skiej. Relacjonując początki historii opactwa autor podaje, że Dunin „Kościół z ciosanego
cały kamienia stawił, dla czynienia chwały Bogu, y Matce, ludziom dla wygody by w nim
zbawienne dla dusz swych ochłody mieli"25. Wizerunek Piotra Dunina w czerwińskim
kościele jest dokumentem żywotności tej tradycji oraz bardzo sugestywnym, bo obrazo-
wym, elementem kształtowanej w tym okresie polityki historycznej czerwińskiego kon-
wentu. Jej głównym promotorem był opat Mateusz Kraszewski, który jeszcze jako
wiceprzeor zebrał w 1740 r. w jednym woluminie kolekcje dokumentów dotyczących hi-
storii klasztoru i kościoła26. On też, już jako opat, zatroszczył się o wizerunki głównych
bohaterów dziejów Jasnej Góry Czerwińskiej - Piotra Własta Dunina i biskupa Aleksan-
dra z Malonne (będzie o nim mowa niżej), i jemu także należy przypisać koncepcję ich
ikonografii.
Pytanie o czas realizacji przez Czechowicza trzech omówionych wyżej obrazów znajduje
odpowiedź w historii rządów opata Kraszewskiego i w biografii artysty. Mateusz Kraszew-
ski został obrany opatem w 1759 r., ale urząd objął oficjalnie 4 lutego 1760 r.27 Szymon
Czechowicz natomiast do 1759 r. był obecny w Wilnie, a w 1762 r. wyjechał do Podhor-
ców, pracując na zlecenie hetmana Wacława Rzewuskiego do roku 1767, w którym też
zmarł opat Kraszewski. Należy zatem przyjąć, że czerwiński opat zamówił u malarza
przedstawione wyżej obrazy zaraz na początku swoich rządów, czyli w latach 1760-1762.
23 Oprócz portretu Piotra Dunina, widział on jeszcze wizerunki biskupa Aleksandra z Malonne, Bolesława Kędzierza-
wego, księcia Henryka Sandomierskiego, pierwszego opata Fakolda, kardynała Stanisława Hozjusza oraz królów: Sta-
nisława Leszczyńskiego, Augusta III i królowej Józefy: „[...] wiele jest tutaj obrazów i portretów pozawieszanych na
ścianach; są to pomniki gorliwości opatów o pomnożenie świetności miejsca. [...] Z portretów ważniejsze przedstawia-
ją: Aleksandra biskupa płockiego, założyciela kanoników czerwińskich, Piotra Dunina, Bolesława Kędzierzawego,
Henryka księcia sandomierskiego, Fakolda pierwszego tutejszego opata, Stanisława Hozjusza kardynała, króla Stanisła-
wa Leszczyńskiego, Augusta III, królową Józefę i.t.p."; SOBIESZCZAŃSKI, op. cit., s. 104.
24 Na temat legendy i fundacji Piotra Własta zob. Leszek KAJZER, „Jeszcze o 70 kościołach fundacji Piotra Włostowica
(uwagi na marginesie studium Janusza Bieniaka)", Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 1991, nr 2, s. 177-185.
25 Książka nie ma numerowanych stron, cytowany fragment pochodzi z rozdziału: Stopien I. Tronu Nayiasnieszey Nieba
y Ziemie Krolowey Nayświetszey Maryi Panny, Przecudowney w Obrazie Jasney Gory Czerwinskiey, początkiem Fun-
dacyi Klasztora, у Kościoła ozdobiony.
26 FOLWARSKI, op. cit., s. 64. Manuskrypt Kraszewskiego, zatytułowany: Nova et vetera de thesauro antiąuissimae
ecclesiae B. V. Mariae in Czerwińsk sub cura Canonicorum reguł: Lateranen: consisten. deprompta et in unum Volu-
men recondita, opera et studio Mathaei Kraszewski Canoniae ejusdem alumni professi et Secretarii actorum Capitula-
rium collecta A. 1740, nie zachował się. W 1. ćwierci XIX w. widział go jeszcze i cytował Gawarecki; por. Wincenty H.
GAWARECKI, Pamiętnik historyczny płocki, Warszawa 1828, s. 1.
27 Por. FOLWARSKI, op. cit. s. 56-57.