DOI issue:
Nr. 3
DOI article:Artykuły
DOI article:Jurkowlaniec, Tadusz: Drewno w gotyckiej rzeźbie architektonicznej w Prusach: Zworniki heraldyczne w Gdańsku*
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71010#0511
501
TADUSZ JURKOWLANIEC
Warszawa, Instytut Sztuki PAN
Drewno w gotyckiej rzeźbie architektonicznej
w Prusach. Zworniki heraldyczne w Gdańsku*
Wśredniowieczu południowe pobrzeża Bałtyku były ze względów geologicz-
nych strefą architektury ceglanej. W budownictwie pożytkowano oczywiście
granitowe eratyki, lecz lite skały miękkie, stosowane najczęściej w rzeźbie ar-
chitektonicznej i nagrobnej, przywożono w formie łomów; zwykle z Gotlandii, Olandii,
Inflant lub z Bornholmu1. Importowano również dzieła gotowe2. Jednakże głównym two-
rzywem wystrojów rzeźbiarskich budowli gotyckich w Prusach były glina, szczególnie
w początkowym okresie dziejów państwa krzyżackiego3, oraz sztuczny kamień, spotyka-
ny masowo w 2. tercji XIV stulecia, w czasach rozkwitu ruchu budowlanego4. Zapewne
wtedy nad dolną Wisłą zworniki sklepienne zaczęto robić z drewna5. Częstotliwość
* Podziękowania za pomoc, jakiej doświadczyłem podczas badań prowadzonych jesienią 2017 r. i zimą 2017/2018 r.,
zechcą przyjąć: Ewa Bojaruniec-Król, Izabella Brzostowska, Barbara Dąbrowska-Sikora, Artur Dobry, Andrzej Ilow,
Tomasz Jank, Helena Kowalska, Marzena Kłossowska, Anna Kriegseisen, Lech Łopuski, Wiesława Połom-Jakubo-
wicz, Agnieszka Ruszkowska, Rafał Rzeczkowski, Andrzej Woziński, Arkadiusz Staniszewski oraz Dorota Szmyt.
1 M.in.: Hubert SYLWESTRZAK, Jolanta KACHNIC, Kamienne tworzywo sztuki, Toruń 2010, s. 178, 204-207, 239-
257; 259-261; Marian ARSZYNSKI, Organizacja i technika średniowiecznego budownictwa ceglanego w Prusach
w kontekście europejskim, Malbork 2016, s. 107-120.
2 Zob. np.: Tadeusz JURKOWLANIEC, „Mittelalterliche Steinskulptur in den heutigen polnischen Ostseegebieten.
Denkmalerbestand und Stand der Forschung", [w:] Kunst- und Kulturgeschichte im Baltikum, Kiel 2004 (Homburger
Gesprache, 19), s. 22, 37, 39; id., Nagrobki średniowieczne w Prusach, Warszawa 2015, s. 44-45.
3 Po roku 1300 częstotliwość stosowania gliny zmalała. - M.in.: Anna BŁAŻEJEWSKA, Rzeźba w Prusach krzyżac-
kich do połowy XIV wieku. Źródła stylu, Toruń 2012, s. 57-140. Na temat gotyckich rzeźb z gliny zob. m.in.: - Frank
Matthias KAMMEL, „Tonplastik im Mittelalter. Ein Oberblick zu Bestand und Verbreitung im deutschen Sprachraum",
[w:] Die Apostel aus St. Jakob. Niirnberger Tonplastik des Weichen Stils. Germanisches Nationalmuseum, Nurnberg 5.
12.2001-8.9.2002, [Nurnberg 2002], s. 8-29; Martin HIRSCH, Die spdtgotische Tonplastik in Altbayern und den an-
grenzenden Regionen, [Petersberg 2010].
4 M.in.: Tadeusz JURKOWLANIEC, Gotycka rzeźba architektoniczna w Prusach, Wrocław 1989 (Studia z historii
sztuki IS PAN, 42), s. 12-16; BŁAŻEJEWSKA, Rzeźba, jw., s. 186-194; Juliusz RACZKOWSKI, „Kolos malborski.
Problematyka warsztatowa i styloznawcza", [w:] Monumentalna figura Madonny na kościele NMP w Malborku. Kon-
teksty historyczne, artystyczne i konserwatorskie, red. Janusz HOCHLEITNER, Malbork 2015, s. 83-93. Zob. też:
Magdalena JAKUBEK, „Tzw. Sztuczny kamień w średniowiecznych Prusach - nowe uwagi o materiale", [w:] Claritas
et consonantia. Funkcje, formy i znaczenia w sztuce średniowiecza. Księga poświęcona pamięci prof. Kingi Szczepkow-
skiej-Naliwajek w dziesiątą rocznicę śmierci, red. Monika JAKUBEK-RACZKOWSKA, Juliusz RACZKOWSKI, To-
ruń-Warszawa 2017, s. 477-495.
5 O bodaj najstarszych, z kościoła pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Chełmnie - zob. „Katalog.
Cysterki-benedyktynki. Wystrój i wyposażenie kościoła, 2. Zworniki sklepienne - około 1360 roku", [w:] Monika
JAKUBEK-RACZKOWSKA, Juliusz RACZKOWSKI, Piotr OLIŃSKI, Księga klasztorów ziemi chełmińskiej
TADUSZ JURKOWLANIEC
Warszawa, Instytut Sztuki PAN
Drewno w gotyckiej rzeźbie architektonicznej
w Prusach. Zworniki heraldyczne w Gdańsku*
Wśredniowieczu południowe pobrzeża Bałtyku były ze względów geologicz-
nych strefą architektury ceglanej. W budownictwie pożytkowano oczywiście
granitowe eratyki, lecz lite skały miękkie, stosowane najczęściej w rzeźbie ar-
chitektonicznej i nagrobnej, przywożono w formie łomów; zwykle z Gotlandii, Olandii,
Inflant lub z Bornholmu1. Importowano również dzieła gotowe2. Jednakże głównym two-
rzywem wystrojów rzeźbiarskich budowli gotyckich w Prusach były glina, szczególnie
w początkowym okresie dziejów państwa krzyżackiego3, oraz sztuczny kamień, spotyka-
ny masowo w 2. tercji XIV stulecia, w czasach rozkwitu ruchu budowlanego4. Zapewne
wtedy nad dolną Wisłą zworniki sklepienne zaczęto robić z drewna5. Częstotliwość
* Podziękowania za pomoc, jakiej doświadczyłem podczas badań prowadzonych jesienią 2017 r. i zimą 2017/2018 r.,
zechcą przyjąć: Ewa Bojaruniec-Król, Izabella Brzostowska, Barbara Dąbrowska-Sikora, Artur Dobry, Andrzej Ilow,
Tomasz Jank, Helena Kowalska, Marzena Kłossowska, Anna Kriegseisen, Lech Łopuski, Wiesława Połom-Jakubo-
wicz, Agnieszka Ruszkowska, Rafał Rzeczkowski, Andrzej Woziński, Arkadiusz Staniszewski oraz Dorota Szmyt.
1 M.in.: Hubert SYLWESTRZAK, Jolanta KACHNIC, Kamienne tworzywo sztuki, Toruń 2010, s. 178, 204-207, 239-
257; 259-261; Marian ARSZYNSKI, Organizacja i technika średniowiecznego budownictwa ceglanego w Prusach
w kontekście europejskim, Malbork 2016, s. 107-120.
2 Zob. np.: Tadeusz JURKOWLANIEC, „Mittelalterliche Steinskulptur in den heutigen polnischen Ostseegebieten.
Denkmalerbestand und Stand der Forschung", [w:] Kunst- und Kulturgeschichte im Baltikum, Kiel 2004 (Homburger
Gesprache, 19), s. 22, 37, 39; id., Nagrobki średniowieczne w Prusach, Warszawa 2015, s. 44-45.
3 Po roku 1300 częstotliwość stosowania gliny zmalała. - M.in.: Anna BŁAŻEJEWSKA, Rzeźba w Prusach krzyżac-
kich do połowy XIV wieku. Źródła stylu, Toruń 2012, s. 57-140. Na temat gotyckich rzeźb z gliny zob. m.in.: - Frank
Matthias KAMMEL, „Tonplastik im Mittelalter. Ein Oberblick zu Bestand und Verbreitung im deutschen Sprachraum",
[w:] Die Apostel aus St. Jakob. Niirnberger Tonplastik des Weichen Stils. Germanisches Nationalmuseum, Nurnberg 5.
12.2001-8.9.2002, [Nurnberg 2002], s. 8-29; Martin HIRSCH, Die spdtgotische Tonplastik in Altbayern und den an-
grenzenden Regionen, [Petersberg 2010].
4 M.in.: Tadeusz JURKOWLANIEC, Gotycka rzeźba architektoniczna w Prusach, Wrocław 1989 (Studia z historii
sztuki IS PAN, 42), s. 12-16; BŁAŻEJEWSKA, Rzeźba, jw., s. 186-194; Juliusz RACZKOWSKI, „Kolos malborski.
Problematyka warsztatowa i styloznawcza", [w:] Monumentalna figura Madonny na kościele NMP w Malborku. Kon-
teksty historyczne, artystyczne i konserwatorskie, red. Janusz HOCHLEITNER, Malbork 2015, s. 83-93. Zob. też:
Magdalena JAKUBEK, „Tzw. Sztuczny kamień w średniowiecznych Prusach - nowe uwagi o materiale", [w:] Claritas
et consonantia. Funkcje, formy i znaczenia w sztuce średniowiecza. Księga poświęcona pamięci prof. Kingi Szczepkow-
skiej-Naliwajek w dziesiątą rocznicę śmierci, red. Monika JAKUBEK-RACZKOWSKA, Juliusz RACZKOWSKI, To-
ruń-Warszawa 2017, s. 477-495.
5 O bodaj najstarszych, z kościoła pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Chełmnie - zob. „Katalog.
Cysterki-benedyktynki. Wystrój i wyposażenie kościoła, 2. Zworniki sklepienne - około 1360 roku", [w:] Monika
JAKUBEK-RACZKOWSKA, Juliusz RACZKOWSKI, Piotr OLIŃSKI, Księga klasztorów ziemi chełmińskiej