DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Recenzje
DOI article:Gorzelik, Jerzy: Malarstwo barokowe na Śląsku, red. Andrzej Kozieł, Wydawnictwo Via Nova, Wrocław 2017, ss. 862, il. 88
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71010#0219
Recenzje
217
niodawców". Nie wyjaśniono, jakie kryteria uznano
za decydujące o ich znaczeniu. Dopuszczono się
również pewnej niekonsekwencji, uwzględniając
postać Oswalda Onghersa, reprezentowanego na
Śląsku przez jedno dzieło - obraz Zdjęcie z krzyża
z 1668 r. zakupiony przez krzyżaków do ołtarza ko-
ścioła parafialnego w Bruntalu w roku 1764. Per
analogiam można by ująć prace malarzy spoza Ślą-
ska, które wtórnie trafiły do śląskich kolekcji - było-
by to podobnie sprzeczne z przyjętym założeniem.
To ostatnie budzi zastrzeżenia w świetle sformuło-
wanych celów opracowania. Zrozumiałe jest pomi-
nięcie „papierowych bohaterów", uchwytnych wy-
łącznie w źródłach pisanych. Wątpliwości rodzą się
w przypadku autorów obrazów niezachowanych lub
zaginionych, których twórczość jest jednak dobrze
znana na podstawie ceuvre zlokalizowanego poza
Śląskiem. Ich dzieła nie tylko stanowiły element pa-
noramy malarstwa doby baroku na Śląsku, poten-
cjalnie oddziałujący na lokalne środowiska arty-
styczne, ale także dobro na miejscowym rynku,
wpisujące się w zagadnienie relacji między artysta-
mi a fundatorami, szeroko omawiane w pierwszej
części książki. Wśród twórców, którzy padli ofiarą
„brzytwy Kozieła", znajdują się działający w Wied-
niu Tobias Pock, autor obrazu z 1659 r. w kościele
w Bruntalu, zastąpionego wspomnianym dziełem
Onghersa17, oraz Martin Johann Schmidt, zwany
Kremser-Schmidtem, którego płótno zdobiło nie-
gdyś retabulum ołtarza głównego w kościele św.
Marii Magdaleny w Cieszynie18. Nastawę na zamó-
wienie księcia sasko-cieszyńskiego Alberta, wybit-
nego kolekcjonera i znawcy sztuki, wykonał w roku
1794 Andreas Schweigel, który w superlatywach
wypowiadał się o dziele dolnoaustriackiego arty-
sty19. Schmidt wypracował indywidualną manierę,
stanowiącą alternatywę dla twórców związanych
z wiedeńską akademią, opartą na dramatycznych
kontrastach światłocieniowych i efektach fakturo-
wych, u schyłku osiemnastego stulecia wciąż opie-
rającą się wpływom klasycyzmu.
Sformułowany we wstępie cel całościowej pre-
zentacji malarstwa na Śląsku doby baroku wymaga-
17 SCHENKOVA, „Nove poznatky k vystavbe hlavniho
oltare famiho kostela Nanebevzeti P. Marie v Bruntale
v letech 1658-1659", Casopis Slezskeho zemskeho muzea,
2000, В 49, s. 87-89.
18 Cecilie HALOVA-JAHODOVA, „Socharska rodina
Schweiglu v Bme", Sbornik praci filosoficke fakulty
brnenske univerzity, 1968, F 12, s. 66.
19 Ibid.
20 Marie SCHENKOVA, Jaromir OLSOVSKY, Barokni
malirstvi a socharstvi ve vychodni ćósti ćeskeho Slezska,
Opava 2004.
21 W 1723 malarz Johannes Mentil z Bielska sygnował
łaby uwzględnienia również, wzorem katalogów au-
torstwa Marii Schenkovej i Jaromira Olśovskiego2°,
dzieł o nieustalonym autorstwie. Pominięcie ich wy-
klucza z panoramy zjawisk nie tylko polichromie
w drewnianych kościołach21, ale również grupę ob-
razów ołtarzowych powstałych w drugiej połowie
XVII w. w księstwach opolskim i raciborskim, zdra-
dzających związki ze współczesnym im malarstwem
Małopolski22.
Szereg informacji zawartych w katalogowej czę-
ści książki wymaga aktualizacji lub korekty. Iluzjo-
nistyczny ołtarz, namalowany przez Ignaza Cham-
breza w kościele św. Barbary w Strumieniu,
oznaczony jako dzieło niezachowane, został w ostat-
nim czasie odsłonięty przez konserwatorów23. Wią-
zane z Johannem Kubenem freski kaplicy św. Wa-
cława przy kościele św. Marcina w Starych
Tarnowicach, wbrew adnotacji autora hasła, zacho-
wały się, choć w stanie odbiegającym od pierwotne-
go wskutek przemalowania. Obrazy w kościele
św. Wawrzyńca w Ligockiej Kuźni, zidentyfikowa-
ne jako przedstawienia św. Jana od Krzyża i św. Au-
gustyna, nie są dziełami Ignaza Depee, lecz, na co
wskazuje analiza stylistyczna, Josepha Matthiasa
Lasslera. Ponadto pierwszy ukazuje Uzdrowienie
św. Peregryna. O scenę Ukrzyżowania, znajdującą
się w tej samej świątyni, poszerzyć należy katalog
prac Josepha Luxa. Z kolei do rozległego ceuvre
Ignaza Raaba dodać wypada mocno przemalowany
dziś obraz św. Wawrzyńca w ołtarzu bocznym pocy-
sterskiego kościoła w Rudach Wielkich, a także po-
chodzące z prywatnej kolekcji płótno eksponowane
w Muzeum Śląskim w Katowicach jako Ostatnia Wie-
czerza.
Uzupełnieniem obu części książki jest aneks za-
wierający teksty wybranych archiwalnych tekstów
źródłowych, w tym statutów cechowych i umów za-
wieranych z malarzami na realizację dzieł. Opraco-
wanie zawiera również obszerną bibliografię, a ob-
raz całości dopełnia bogata szata ilustracyjna,
obejmująca reprodukcje blisko dziewięciuset przy-
kładów barokowego malarstwa na Śląsku i dotyczą-
cych go dokumentów.
i datował polichromie w kościele św. Barbary w pobli-
skich, lecz położonych już w Małopolsce Mikuszowicach
Krakowskich. W Sierakowicach z autorem polichromii
wiązany jest podpis pod tekstem fundacyjnym „Joannes
Ignatiuk". Artysta, w świetle inskrypcji, pochodził z Ole-
sna.
22 Należą do nich m.in. wspomniane już obrazy w ołta-
rzach głównych w Ostropie i Żemicy.
23 Barbara ALEKSIEJEW-WANTUCH, Irena KONTNY,
„Odkrycie późnobarokowego, iluzjonistycznego malowi-
dła w strumieńskiej farze", Wiadomości konserwatorskie
województwa śląskiego, 2017, nr 9, s. 7-13.
217
niodawców". Nie wyjaśniono, jakie kryteria uznano
za decydujące o ich znaczeniu. Dopuszczono się
również pewnej niekonsekwencji, uwzględniając
postać Oswalda Onghersa, reprezentowanego na
Śląsku przez jedno dzieło - obraz Zdjęcie z krzyża
z 1668 r. zakupiony przez krzyżaków do ołtarza ko-
ścioła parafialnego w Bruntalu w roku 1764. Per
analogiam można by ująć prace malarzy spoza Ślą-
ska, które wtórnie trafiły do śląskich kolekcji - było-
by to podobnie sprzeczne z przyjętym założeniem.
To ostatnie budzi zastrzeżenia w świetle sformuło-
wanych celów opracowania. Zrozumiałe jest pomi-
nięcie „papierowych bohaterów", uchwytnych wy-
łącznie w źródłach pisanych. Wątpliwości rodzą się
w przypadku autorów obrazów niezachowanych lub
zaginionych, których twórczość jest jednak dobrze
znana na podstawie ceuvre zlokalizowanego poza
Śląskiem. Ich dzieła nie tylko stanowiły element pa-
noramy malarstwa doby baroku na Śląsku, poten-
cjalnie oddziałujący na lokalne środowiska arty-
styczne, ale także dobro na miejscowym rynku,
wpisujące się w zagadnienie relacji między artysta-
mi a fundatorami, szeroko omawiane w pierwszej
części książki. Wśród twórców, którzy padli ofiarą
„brzytwy Kozieła", znajdują się działający w Wied-
niu Tobias Pock, autor obrazu z 1659 r. w kościele
w Bruntalu, zastąpionego wspomnianym dziełem
Onghersa17, oraz Martin Johann Schmidt, zwany
Kremser-Schmidtem, którego płótno zdobiło nie-
gdyś retabulum ołtarza głównego w kościele św.
Marii Magdaleny w Cieszynie18. Nastawę na zamó-
wienie księcia sasko-cieszyńskiego Alberta, wybit-
nego kolekcjonera i znawcy sztuki, wykonał w roku
1794 Andreas Schweigel, który w superlatywach
wypowiadał się o dziele dolnoaustriackiego arty-
sty19. Schmidt wypracował indywidualną manierę,
stanowiącą alternatywę dla twórców związanych
z wiedeńską akademią, opartą na dramatycznych
kontrastach światłocieniowych i efektach fakturo-
wych, u schyłku osiemnastego stulecia wciąż opie-
rającą się wpływom klasycyzmu.
Sformułowany we wstępie cel całościowej pre-
zentacji malarstwa na Śląsku doby baroku wymaga-
17 SCHENKOVA, „Nove poznatky k vystavbe hlavniho
oltare famiho kostela Nanebevzeti P. Marie v Bruntale
v letech 1658-1659", Casopis Slezskeho zemskeho muzea,
2000, В 49, s. 87-89.
18 Cecilie HALOVA-JAHODOVA, „Socharska rodina
Schweiglu v Bme", Sbornik praci filosoficke fakulty
brnenske univerzity, 1968, F 12, s. 66.
19 Ibid.
20 Marie SCHENKOVA, Jaromir OLSOVSKY, Barokni
malirstvi a socharstvi ve vychodni ćósti ćeskeho Slezska,
Opava 2004.
21 W 1723 malarz Johannes Mentil z Bielska sygnował
łaby uwzględnienia również, wzorem katalogów au-
torstwa Marii Schenkovej i Jaromira Olśovskiego2°,
dzieł o nieustalonym autorstwie. Pominięcie ich wy-
klucza z panoramy zjawisk nie tylko polichromie
w drewnianych kościołach21, ale również grupę ob-
razów ołtarzowych powstałych w drugiej połowie
XVII w. w księstwach opolskim i raciborskim, zdra-
dzających związki ze współczesnym im malarstwem
Małopolski22.
Szereg informacji zawartych w katalogowej czę-
ści książki wymaga aktualizacji lub korekty. Iluzjo-
nistyczny ołtarz, namalowany przez Ignaza Cham-
breza w kościele św. Barbary w Strumieniu,
oznaczony jako dzieło niezachowane, został w ostat-
nim czasie odsłonięty przez konserwatorów23. Wią-
zane z Johannem Kubenem freski kaplicy św. Wa-
cława przy kościele św. Marcina w Starych
Tarnowicach, wbrew adnotacji autora hasła, zacho-
wały się, choć w stanie odbiegającym od pierwotne-
go wskutek przemalowania. Obrazy w kościele
św. Wawrzyńca w Ligockiej Kuźni, zidentyfikowa-
ne jako przedstawienia św. Jana od Krzyża i św. Au-
gustyna, nie są dziełami Ignaza Depee, lecz, na co
wskazuje analiza stylistyczna, Josepha Matthiasa
Lasslera. Ponadto pierwszy ukazuje Uzdrowienie
św. Peregryna. O scenę Ukrzyżowania, znajdującą
się w tej samej świątyni, poszerzyć należy katalog
prac Josepha Luxa. Z kolei do rozległego ceuvre
Ignaza Raaba dodać wypada mocno przemalowany
dziś obraz św. Wawrzyńca w ołtarzu bocznym pocy-
sterskiego kościoła w Rudach Wielkich, a także po-
chodzące z prywatnej kolekcji płótno eksponowane
w Muzeum Śląskim w Katowicach jako Ostatnia Wie-
czerza.
Uzupełnieniem obu części książki jest aneks za-
wierający teksty wybranych archiwalnych tekstów
źródłowych, w tym statutów cechowych i umów za-
wieranych z malarzami na realizację dzieł. Opraco-
wanie zawiera również obszerną bibliografię, a ob-
raz całości dopełnia bogata szata ilustracyjna,
obejmująca reprodukcje blisko dziewięciuset przy-
kładów barokowego malarstwa na Śląsku i dotyczą-
cych go dokumentów.
i datował polichromie w kościele św. Barbary w pobli-
skich, lecz położonych już w Małopolsce Mikuszowicach
Krakowskich. W Sierakowicach z autorem polichromii
wiązany jest podpis pod tekstem fundacyjnym „Joannes
Ignatiuk". Artysta, w świetle inskrypcji, pochodził z Ole-
sna.
22 Należą do nich m.in. wspomniane już obrazy w ołta-
rzach głównych w Ostropie i Żemicy.
23 Barbara ALEKSIEJEW-WANTUCH, Irena KONTNY,
„Odkrycie późnobarokowego, iluzjonistycznego malowi-
dła w strumieńskiej farze", Wiadomości konserwatorskie
województwa śląskiego, 2017, nr 9, s. 7-13.