DOI issue:
Nr. 2
DOI article:Artykuły
DOI article:Baliszewski, Mikołaj; Muszyńska, Monika [Contr.]: "Voyage pittoresque" Jana Potockiego i nieznane egipskie pendants z podróży do Turcji i Egiptu w 1784 roku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71010#0331
„Voyage pittoresque" Jana Potockiego
325
narracji w listach? Czy aby silne skupienie na wymiarze wizualnym i „malowniczości",
o czym wspomnieliśmy wcześniej, nie oznacza po prostu, że listy pisane do matki były
pomyślane przede wszystkim jako komentarz do rycin?
Nie jest jasne, czy intencje autora Voyage en Turquie et en Egypte były zgodne z ówcze-
sną francuską racją stanu. Niewykluczone, że Jan Potocki, dołączając do grona autorów
rozbudzających zainteresowanie osmańskim orientem, chciał w ten sposób wpisać się
w dyskusje o wojnie, a może nawet na temat potencjalnego udziału Rzeczypospolitej
w rozbiorze imperium osmańskiego u boku Rosji. Byłby w ten sposób wierny prorosyj-
skiej polityce swego potężnego kuzyna, Stanisława Szczęsnego, i jednocześnie „służyłby
Francji", by użyć sformułowania z listu Izabeli Lubomirskiej. Plany wydania przez Potoc-
kiego Voyage en Turquie et en Egypte zbiegły się nieprzypadkowo z falą zainteresowania
książką Constantina de Volneya - Voyage en Syrie et en Egypte z 1787 r.91 Francuski my-
śliciel, z którym pozostawał on podczas pobytu paryskiego w pewnej zażyłości, odbył
swoją podróż po Egipcie i Syrii na rok przed dotarciem tam Potockiego92.
Na pytanie, dlaczego nie doczekaliśmy się jedynej „polskiej" Voyage pittoresque...,
odpowiedzi są być może dwie, obie równie prawdopodobne. Wczesną wiosną 1788 r. po
przyjeździe z Wiednia do Warszawy głównym zajęciem Jana stało się instalowanie wła-
snej „Drukarni Wolney", w której wyda niebawem blisko trzysta publikacji, w ogromnej
mierze związanych z działalnością Sejmu Wielkiego93. Dynamiczne zaangażowanie Po-
tockiego w bieżącą politykę mogło zepchnąć na dalszy plan inne przedsięwzięcia, którymi
do tej pory był zainteresowany, a które straciły na aktualności. Znaczenie rycin mogło
zmaleć w obliczu przyspieszenia wypadków na arenie międzynarodowej - wybuchu woj-
ny turecko-rosyjskiej, przeciągających się rokowań polsko-rosyjskiego przymierza i po-
wolnego wzrostu nastrojów antyrosyjskich. „Malownicza podróż" mogła nie doczekać się
również realizacji z bardziej prozaicznego powodu - śmierci Heinricha Schmitza. Jeśli
wierzyć jednej z dwóch dat podawanych w źródłach, zmarł on latem 1787 r.94, o czym
Potocki mógł dowiedzieć się dopiero kilka miesięcy później, już w Warszawie. Być może
więc otrzymanie właśnie tej informacji i niepewność co do losów pozostawionego
w Niemczech bez kontroli rękopisu pociągnęło za sobą jego decyzję, podjętą w Polsce,
o pilnym wydaniu Voyage... w formie dalece uproszczonej i ekonomicznej? Tłumaczyło-
by to również pewne zamieszanie w adresie wydawniczym książki, której miejscem wy-
dania jest Warszawa, zaś miejscem dystrybucji Paryż95.
91 Constantin-Franęois de VOLNEY, Voyage en Syrie et en Egypte pendant les annees 1783, 1 784 et 1785, Paris 1787.
Była to, wydana jeszcze w epoce pre-napoleońskiej, w zasadzie pierwsza pisana w dyskursie naukowym monografia
poświęcona Egiptowi; zob. Roman CHYMKOWSKI, „Volney - orientalista przełomu epok. Wprowadzenie do lektu-
ry", Przegląd Humanistyczny, 53:2009, nr 5/6, s. 149-154.
92 Kiedy w 1787 r. w Paryżu Volney dywagował z Potockim na temat inskrypcji hieroglificznych, nie dysponował
jeszcze dwoma widokami: piramid i sfinksa, otrzymanymi od Cassasa po jego powrocie z Bliskiego Wschodu, którymi
zilustruje on dopiero trzecie wydanie Voyage en Syrie et en Egypte (1799). Na jego podstawie cztery lata później
w Krakowie wydano tłumaczenie polskie z rycinami wykonanymi na podstawie tych właśnie akwafort Jean-Louis Deli-
gnona i Louisa Garreau według rysunków L.-F. Cassasa; zob. Constantin-Franęois de VOLNEY, Podróż do Syryi
i Egiptu odbyta w roku 1783, 1 784 i 1785, t. 1-2, tłum. Roman Markiewicz, Kraków 1803. Oryginalne ryciny przecho-
wuje Bibliotheque nationale de France. Na temat trasy podróży Volney'a zob. Jean GAULMIER, „Note sur 1'itineraire
de Volney en Egypte et en Syrie", Bulletin d'Etudes Orientales, 13:1949-1951, s. 45-50.
93 Pełną bibliografię Drukarni Wolnej zob. Józef SZCZEPANIEC, Drukarnia Wolna Jana Potockiego w Warszawie
1788-1 792, Wrocław 1998.
94 Por. przypis 71.
95 Adres wydawniczy pierwszego wydania: „A Varsovie, et se trouve a Paris, chez Royez, libraire, quai des Augustines".
325
narracji w listach? Czy aby silne skupienie na wymiarze wizualnym i „malowniczości",
o czym wspomnieliśmy wcześniej, nie oznacza po prostu, że listy pisane do matki były
pomyślane przede wszystkim jako komentarz do rycin?
Nie jest jasne, czy intencje autora Voyage en Turquie et en Egypte były zgodne z ówcze-
sną francuską racją stanu. Niewykluczone, że Jan Potocki, dołączając do grona autorów
rozbudzających zainteresowanie osmańskim orientem, chciał w ten sposób wpisać się
w dyskusje o wojnie, a może nawet na temat potencjalnego udziału Rzeczypospolitej
w rozbiorze imperium osmańskiego u boku Rosji. Byłby w ten sposób wierny prorosyj-
skiej polityce swego potężnego kuzyna, Stanisława Szczęsnego, i jednocześnie „służyłby
Francji", by użyć sformułowania z listu Izabeli Lubomirskiej. Plany wydania przez Potoc-
kiego Voyage en Turquie et en Egypte zbiegły się nieprzypadkowo z falą zainteresowania
książką Constantina de Volneya - Voyage en Syrie et en Egypte z 1787 r.91 Francuski my-
śliciel, z którym pozostawał on podczas pobytu paryskiego w pewnej zażyłości, odbył
swoją podróż po Egipcie i Syrii na rok przed dotarciem tam Potockiego92.
Na pytanie, dlaczego nie doczekaliśmy się jedynej „polskiej" Voyage pittoresque...,
odpowiedzi są być może dwie, obie równie prawdopodobne. Wczesną wiosną 1788 r. po
przyjeździe z Wiednia do Warszawy głównym zajęciem Jana stało się instalowanie wła-
snej „Drukarni Wolney", w której wyda niebawem blisko trzysta publikacji, w ogromnej
mierze związanych z działalnością Sejmu Wielkiego93. Dynamiczne zaangażowanie Po-
tockiego w bieżącą politykę mogło zepchnąć na dalszy plan inne przedsięwzięcia, którymi
do tej pory był zainteresowany, a które straciły na aktualności. Znaczenie rycin mogło
zmaleć w obliczu przyspieszenia wypadków na arenie międzynarodowej - wybuchu woj-
ny turecko-rosyjskiej, przeciągających się rokowań polsko-rosyjskiego przymierza i po-
wolnego wzrostu nastrojów antyrosyjskich. „Malownicza podróż" mogła nie doczekać się
również realizacji z bardziej prozaicznego powodu - śmierci Heinricha Schmitza. Jeśli
wierzyć jednej z dwóch dat podawanych w źródłach, zmarł on latem 1787 r.94, o czym
Potocki mógł dowiedzieć się dopiero kilka miesięcy później, już w Warszawie. Być może
więc otrzymanie właśnie tej informacji i niepewność co do losów pozostawionego
w Niemczech bez kontroli rękopisu pociągnęło za sobą jego decyzję, podjętą w Polsce,
o pilnym wydaniu Voyage... w formie dalece uproszczonej i ekonomicznej? Tłumaczyło-
by to również pewne zamieszanie w adresie wydawniczym książki, której miejscem wy-
dania jest Warszawa, zaś miejscem dystrybucji Paryż95.
91 Constantin-Franęois de VOLNEY, Voyage en Syrie et en Egypte pendant les annees 1783, 1 784 et 1785, Paris 1787.
Była to, wydana jeszcze w epoce pre-napoleońskiej, w zasadzie pierwsza pisana w dyskursie naukowym monografia
poświęcona Egiptowi; zob. Roman CHYMKOWSKI, „Volney - orientalista przełomu epok. Wprowadzenie do lektu-
ry", Przegląd Humanistyczny, 53:2009, nr 5/6, s. 149-154.
92 Kiedy w 1787 r. w Paryżu Volney dywagował z Potockim na temat inskrypcji hieroglificznych, nie dysponował
jeszcze dwoma widokami: piramid i sfinksa, otrzymanymi od Cassasa po jego powrocie z Bliskiego Wschodu, którymi
zilustruje on dopiero trzecie wydanie Voyage en Syrie et en Egypte (1799). Na jego podstawie cztery lata później
w Krakowie wydano tłumaczenie polskie z rycinami wykonanymi na podstawie tych właśnie akwafort Jean-Louis Deli-
gnona i Louisa Garreau według rysunków L.-F. Cassasa; zob. Constantin-Franęois de VOLNEY, Podróż do Syryi
i Egiptu odbyta w roku 1783, 1 784 i 1785, t. 1-2, tłum. Roman Markiewicz, Kraków 1803. Oryginalne ryciny przecho-
wuje Bibliotheque nationale de France. Na temat trasy podróży Volney'a zob. Jean GAULMIER, „Note sur 1'itineraire
de Volney en Egypte et en Syrie", Bulletin d'Etudes Orientales, 13:1949-1951, s. 45-50.
93 Pełną bibliografię Drukarni Wolnej zob. Józef SZCZEPANIEC, Drukarnia Wolna Jana Potockiego w Warszawie
1788-1 792, Wrocław 1998.
94 Por. przypis 71.
95 Adres wydawniczy pierwszego wydania: „A Varsovie, et se trouve a Paris, chez Royez, libraire, quai des Augustines".