DOI issue:
Nr. 2
DOI article:Artykuły
DOI article:Łopatecki, Karol: Dzieje pojęcia "Polski Wersal", czyli językowy obraz ¬świata
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71010#0378
372
Karol Łopatecki
Badając niniejsze zagadnienie należy podkreślić, że odnalezione rękopiśmienne
wzmianki przyrównujące białostocką rezydencję do Wersalu odgrywająjedynie pomocni-
czą rolę przy analizie „językowego obrazu świata". Oczywiście pozytywna ocena rezy-
dencji podczas rozmów lub informacja odnotowana w korespondencji czy pamiętnikach
odgrywały pewną rolę opiniotwórczą, lecz nie był to czynnik zasadniczy6. Jedynie prace
skierowane do masowego adresata, czyli dzieła drukowane i rozpowszechniane wjęzyku
francuskim, niemieckim, a nawet angielskim miały decydujący wpływ na kształtowanie
się wśród elity europejskiej przekonania o wyjątkowości miejsca położonego na peryfe-
ryjnym obszarze Europy.
Wśród mieszkańców Rzeczypospolitej przynajmniej od lat 40. XVIII w. zaczęto po-
równywać białostocką rezydencję z dworem wersalskim i szerzej stylem francuskim.
Świadczą o tym informacje znalezione w korespondencji Jana Klemensa Branickiego,
w której Konstancja z Gnińskich Czapska stosuje określenie „nasz podlaski Paryż", pod-
komorzy koronny Krzysztof Towiański nazywa „małym polskim Wersalem", a Michał
Czartoryski „rajem białostockim"7. Powyższe wyrażenia wskazują, że nie było jednej,
zwyczajowej nazwy własnej określającej rezydencję Branickiego. Poświadcza to obszer-
na i bardzo pozytywna o tym miejscu relacja luterańskiego misjonarza Stephana Schultza
z sierpnia 1747 r., w której nie użyto jednak tytułowego sformułowania8. Podobnie
w książkach i gazetach wydawanych w Europie Zachodniej informacje o Białymstoku
pozbawione sąjakiegokolwiek dookreślenia o wyjątkowości założenia pałacowo-ogrodo-
wego9.
Coraz silniejsza pozycja polityczna Jana Klemensa Branickiego powodowała, że za-
równo on sam, jak i jego dwór cieszył się dużym zainteresowaniem cudzoziemców. Prze-
łomowy był rok 1752, kiedy w Grodnie odbywał się sejm. Jan Klemens Branicki po
śmierci dotychczasowego hetmana wielkiego koronnego Jana Potockiego (1751) otrzy-
Wojciech CHLEBDA, „Ile jest «Mławy» w Mławie? Pochodne nazw własnych w językowym obrazie świata Polaków",
[w:] ibid., s. 247-258.
6 Por. Kazimierz MALISZEWSKI, Obraz świata i Rzeczypospolitej w polskich gazetach rękopiśmiennych z okresu
polskiego baroku. Studium z dziejów kształtowania się i rozpowszechniania sarmackich stereotypów wiedzy i informa-
cji o „ Theatrum mundi", Toruń 1990; Janusz Andrzej DROB, Obieg informacji w Europie w połowie XVII wieku
w świetle drukowanych i rękopiśmiennych gazet w zbiorach watykańskich, Lublin 1993.
7 Warszawa, Archiwum Główne Akt Dawnych (dalej AGAD), Archiwum Roskie, Korespondencja, IV/76, s. 10; OLEŃ-
SKA, op. cit., s. 90, 173; NIECIECKI, Opowieści..., s. 53.
8 Stephan SCHULTZ, Der Leitungen des Hochsten nach seinem Rath auf den Reisen durch Europa, Asia und Africa,
Bd. II, Halle 1772, s. 164-167. Fragment tłumaczony na język polski: „Relacja Stephana Schultza z podróży do Polski
w 1747 odbytej razem z Bennewitzem", [w:] W poszukiwaniu żydowskich kryptochrześcijan. Dzienniki ewangelickich
misjonarzy z ich wędrówek po Rzeczypospolitej w latach 1730-1747, tłum, i oprac. Jan DOKTÓR, Warszawa 1999,
s. 233-236.
9 Gottfried LUDOVICI, Universal-Historic Dritter Theil: Worinnen Die Kirchen- Politische und Gelehrte Historie des
achtzehenden Seculi ausfdhrlich abgehandelt wird, Bd. III, Leipzig 1728, s. 480; Johann Christoph GOTTSCHED,
Versuch einer kritischen Dichtkunst fur die Deutschen, Leipzig 1737, s. 524; Michael RANFT, Merckwiirdigstes Leben
und Schicksaal Des Weltbekannten Konigs Stanislai, Franckfurth-Leipzig 1736, s. 535; Allgemeine Staats- Kriegs-
Kirchen- und Gelehrten-Chronicke, Theil 20, Leipzig 1754, s. 242; Allgemeines Europdisches Staats-Rechts-Lexicon,
oder Repertorium, Theil 2, Franckfurth-Lepzig 1751, s. 618; Mercurii Relation, oder wochentliche Ordinari Zeitungen,
Anno 1727, Littera D. 25, Num. 4, [s. 3]; Mercurii Relation, oder wochentliche Ordinari Zeitungen, Anno 1727, Littera
G, Num. 9, [s. 2]; Kurtz-gefafte historische Nachrichten zum Behuf der neuern europciischen Begebenheiten, Regen-
spurg 1735, s. 783; VOLTAIRE, Leben und Thaten Friedrich Augusti II., des Grossen, Konigs der Pohlen, Franckfurth-
Leipzig 1733, s. 134; Samuel Friedrich LAUTERBACH, Pohlnische Chronicke, Oder Historische Nachricht von dem
Leben und Thaten aller Hertzoge und Konige in Pohlen, Franckfurth-Leipzig 1727, s. 793; Heinrich Gottlieb SCHELL-
HAFFERS, Gedichte, nebst einigen seiner Reden, Hamburg 1749, s. 455.
Karol Łopatecki
Badając niniejsze zagadnienie należy podkreślić, że odnalezione rękopiśmienne
wzmianki przyrównujące białostocką rezydencję do Wersalu odgrywająjedynie pomocni-
czą rolę przy analizie „językowego obrazu świata". Oczywiście pozytywna ocena rezy-
dencji podczas rozmów lub informacja odnotowana w korespondencji czy pamiętnikach
odgrywały pewną rolę opiniotwórczą, lecz nie był to czynnik zasadniczy6. Jedynie prace
skierowane do masowego adresata, czyli dzieła drukowane i rozpowszechniane wjęzyku
francuskim, niemieckim, a nawet angielskim miały decydujący wpływ na kształtowanie
się wśród elity europejskiej przekonania o wyjątkowości miejsca położonego na peryfe-
ryjnym obszarze Europy.
Wśród mieszkańców Rzeczypospolitej przynajmniej od lat 40. XVIII w. zaczęto po-
równywać białostocką rezydencję z dworem wersalskim i szerzej stylem francuskim.
Świadczą o tym informacje znalezione w korespondencji Jana Klemensa Branickiego,
w której Konstancja z Gnińskich Czapska stosuje określenie „nasz podlaski Paryż", pod-
komorzy koronny Krzysztof Towiański nazywa „małym polskim Wersalem", a Michał
Czartoryski „rajem białostockim"7. Powyższe wyrażenia wskazują, że nie było jednej,
zwyczajowej nazwy własnej określającej rezydencję Branickiego. Poświadcza to obszer-
na i bardzo pozytywna o tym miejscu relacja luterańskiego misjonarza Stephana Schultza
z sierpnia 1747 r., w której nie użyto jednak tytułowego sformułowania8. Podobnie
w książkach i gazetach wydawanych w Europie Zachodniej informacje o Białymstoku
pozbawione sąjakiegokolwiek dookreślenia o wyjątkowości założenia pałacowo-ogrodo-
wego9.
Coraz silniejsza pozycja polityczna Jana Klemensa Branickiego powodowała, że za-
równo on sam, jak i jego dwór cieszył się dużym zainteresowaniem cudzoziemców. Prze-
łomowy był rok 1752, kiedy w Grodnie odbywał się sejm. Jan Klemens Branicki po
śmierci dotychczasowego hetmana wielkiego koronnego Jana Potockiego (1751) otrzy-
Wojciech CHLEBDA, „Ile jest «Mławy» w Mławie? Pochodne nazw własnych w językowym obrazie świata Polaków",
[w:] ibid., s. 247-258.
6 Por. Kazimierz MALISZEWSKI, Obraz świata i Rzeczypospolitej w polskich gazetach rękopiśmiennych z okresu
polskiego baroku. Studium z dziejów kształtowania się i rozpowszechniania sarmackich stereotypów wiedzy i informa-
cji o „ Theatrum mundi", Toruń 1990; Janusz Andrzej DROB, Obieg informacji w Europie w połowie XVII wieku
w świetle drukowanych i rękopiśmiennych gazet w zbiorach watykańskich, Lublin 1993.
7 Warszawa, Archiwum Główne Akt Dawnych (dalej AGAD), Archiwum Roskie, Korespondencja, IV/76, s. 10; OLEŃ-
SKA, op. cit., s. 90, 173; NIECIECKI, Opowieści..., s. 53.
8 Stephan SCHULTZ, Der Leitungen des Hochsten nach seinem Rath auf den Reisen durch Europa, Asia und Africa,
Bd. II, Halle 1772, s. 164-167. Fragment tłumaczony na język polski: „Relacja Stephana Schultza z podróży do Polski
w 1747 odbytej razem z Bennewitzem", [w:] W poszukiwaniu żydowskich kryptochrześcijan. Dzienniki ewangelickich
misjonarzy z ich wędrówek po Rzeczypospolitej w latach 1730-1747, tłum, i oprac. Jan DOKTÓR, Warszawa 1999,
s. 233-236.
9 Gottfried LUDOVICI, Universal-Historic Dritter Theil: Worinnen Die Kirchen- Politische und Gelehrte Historie des
achtzehenden Seculi ausfdhrlich abgehandelt wird, Bd. III, Leipzig 1728, s. 480; Johann Christoph GOTTSCHED,
Versuch einer kritischen Dichtkunst fur die Deutschen, Leipzig 1737, s. 524; Michael RANFT, Merckwiirdigstes Leben
und Schicksaal Des Weltbekannten Konigs Stanislai, Franckfurth-Leipzig 1736, s. 535; Allgemeine Staats- Kriegs-
Kirchen- und Gelehrten-Chronicke, Theil 20, Leipzig 1754, s. 242; Allgemeines Europdisches Staats-Rechts-Lexicon,
oder Repertorium, Theil 2, Franckfurth-Lepzig 1751, s. 618; Mercurii Relation, oder wochentliche Ordinari Zeitungen,
Anno 1727, Littera D. 25, Num. 4, [s. 3]; Mercurii Relation, oder wochentliche Ordinari Zeitungen, Anno 1727, Littera
G, Num. 9, [s. 2]; Kurtz-gefafte historische Nachrichten zum Behuf der neuern europciischen Begebenheiten, Regen-
spurg 1735, s. 783; VOLTAIRE, Leben und Thaten Friedrich Augusti II., des Grossen, Konigs der Pohlen, Franckfurth-
Leipzig 1733, s. 134; Samuel Friedrich LAUTERBACH, Pohlnische Chronicke, Oder Historische Nachricht von dem
Leben und Thaten aller Hertzoge und Konige in Pohlen, Franckfurth-Leipzig 1727, s. 793; Heinrich Gottlieb SCHELL-
HAFFERS, Gedichte, nebst einigen seiner Reden, Hamburg 1749, s. 455.