DOI issue:
Nr. 2
DOI article:Artykuły
DOI article:Łopatecki, Karol: Dzieje pojęcia "Polski Wersal", czyli językowy obraz ¬świata
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71010#0380
374
Karol Łopatecki
Warto dodać, że przebywający nieco później (we wrześniu) „hr. de Broglie, poseł francu-
ski, świeżo wtenczas przybyły do Polski, zdumiony był przyjęciem, jakiego doznał Au-
gust III od w. hetmana Branickiego w Białymstoku. Król i cały dwór jego był
podejmowany i wożony przez dni kilka przez w. hetmana"18.
Podsumowując: to od roku 1752 zaczęto wśród obcokrajowców głośno mówić o walo-
rach rezydencji hetmana wielkiego koronnego. Wypada zgodzić się z opinią Anny Oleń-
skiej: „Białystok otrzymał miano «Wersalu» w pierwszym rzędzie dzięki splendorowi,
jaki roztaczał, oraz dzięki wszechobecnej «francuskości», obejmującej elementy architek-
tury i dekoracji pałacu, ale i styl życia dworu"19. Określeniem tym podkreślano, że dwór
hetmana funkcjonował jak pałace suwerennych władców europejskich, czego namacal-
nym dowodem był również stacjonujący w mieście garnizon wojsk20. Wyraźnie zaakcen-
towany był przy tym rys orientalny, którego najbardziej wyrazisty przykład odnosił się do
ulokowanych w Białymstoku dwóch chorągwi pieszych - janczarskiej (powiększonej do
stanu siedemdziesięciodwuosobowego) i węgierskiej (liczącej z reguły 66 osób), oraz za-
ciągniętego prywatnie pięćdziesięciokonnego oddziału tatarskiego21.
Rok później Białystok był znów sławny, tym razem z powodu nieszczęśliwego zdarze-
nia, jakim był pożar miasta. Zasięg zniszczeń jest trudny do oszacowania; są przesłanki
mówiące, że ogień strawił znaczną, lewobrzeżną część miasta (na zachód od rzeki Białej)22.
Wydarzenie to zostało odnotowane w drukowanym Kalendarzu politycznym lwowskim na
rok pański 1754, słowami: „Z okazji kurzenia gorzałki przez Żyda miasto Białystok i wieś
Odolany gdzie strzelcy mieszkali, z kretesem zgorzało. Dla obrony Zamku i Nowego mia-
sta, musiano strzelaniem z armat kulmi nabitych resztę domów zapalonych rozwalać"23.
Te dwa głośne wydarzenia doprowadziły do tego, że w encyklopedii geograficznej do-
tyczącej m.in. Polski - pruski badacz Anton Friedrich Busching poświęcił temu miejscu
18 PONIATOWSKI, op. cit., s. 76.
19 OLEŃSKA, op. cit., s. 91. Odmienną koncepcję prezentował Stanisław Bukowski, główny projektant odbudowy
pałacu po II wojnie światowej. Według niego określenie to pochodzi „nie od budowli, ale od parku lub, jeśli kto woli
ogrodu, urządzonego właśnie na wzór ogrodu Wersalu"; zob. Tadeusz GICGIER, O człowieku, któremu wystarczał
ogarek, Warszawa 1979, s. 151.
20 MATUSZEWICZ, op. cit., s. 662-663; Anna OLEŃSKA, „Union de Pologne-Lituanie a-t-elle eu son «Versailles»?
Du Wilanów de Jean III Sobieski au Białystok du pretendant au titre de Jean IV Branicki, [w:] Versailles et I'Europe,
[b. m.] 2017, s. 701-710; ROSTWOROWSKI, op. cit., s. 36-37; Karol ŁOPATECKI, Wojciech WALCZAK, The histo-
ry of Branicki palace until 1809: the influence of „ Versailles of Podlasie" on the development of Białystok, Bialystok
2015, s. 87-94.
21 AGAD, Archiwum Roskie, Militaria, pudło 18, karty niepaginowane (poniżej podana numeracja dokumentów):
CXLIII 8/1, CXLIII 10/2, CXLIII 10/5, CXLIII 10/6, CXLIII 10/7, CXLIII 10/8, CXLIII 10/9, CXLIII 10/15, CXLIII
10/20, CXLIII 10/21, CXLIII 9/76, CXLIII 9/78, CXLIII 9/61, CXLIII 9/63, CXLIII 9/64, CXLIV 1/1, CXLIV 1/2,
CXLIV 1/9, CXLIV 1/10, CXLIV 1/11, CXLIV 1/15, CXLIV 1/16, CXLIV 1/22, CXLIV 1/26, CXLIV 1/29, CXLIV
1/36, CXLIV 1/90, CXLIV 1/118, CXLIV 1/136, CXLIV 1/137, CXLIV 138, CXLIV 1/39, CXLIV 1/41, CXLIV 1/44.
22 Marta SOKÓŁ, „Krzyże i kapliczki przydrożne w krajobrazie miejskim Białegostoku - wczoraj i dziś", [w:] Zeszyty
dziedzictwa kulturowego, t. I, red. Karol ŁOPATECKI, Wojciech WALCZAK, Białystok 2007, s. 127; Józef MARO-
SZEK, „Pożary w miastach podlaskich do końca XVIII wieku", [w:] Ars historiae - historia artis. Prace ofiarowane
Andrzejowi Wyrobiszowi, red. Ewa DUBAS-URWANOWICZ, Józef MAROSZEK, Białystok 2012, s. 201; Antoni
OLEKSICKI, „Rynek w Białymstoku - przeszłość i czasy obecne", Biuletyn Konserwatorski Województwa Białostoc-
kiego, 3:1997, s. 21.
23 Cyt. za: Kalendarz półstułetni 1750-1800, oprac. Bronisław BACZKO, Henryk HINZ, Warszawa 1975, s. 113. Pożar
ten miał miejsce w maju 1753 r. W następnym miesiącu kolejny pożar wybuchł w austerii na przedmieściach w wyniku
nieostrożnego palenia tytoniu: Całe Bojary z domami, stajniami i wszystkiemi budynkami, z austerią narożną Pod
Jeleniem, częścią Nowego Miasta i kilku domami ku młynowi wygorzało; zob. J.K. Branicki do A. Mokronowskiego,
Białystok 6 VI 1753, Teki Glinki, 106, s. 3. Wydarzenia te były znane za granicą (Teki Glinki, 106, s. 5).
Karol Łopatecki
Warto dodać, że przebywający nieco później (we wrześniu) „hr. de Broglie, poseł francu-
ski, świeżo wtenczas przybyły do Polski, zdumiony był przyjęciem, jakiego doznał Au-
gust III od w. hetmana Branickiego w Białymstoku. Król i cały dwór jego był
podejmowany i wożony przez dni kilka przez w. hetmana"18.
Podsumowując: to od roku 1752 zaczęto wśród obcokrajowców głośno mówić o walo-
rach rezydencji hetmana wielkiego koronnego. Wypada zgodzić się z opinią Anny Oleń-
skiej: „Białystok otrzymał miano «Wersalu» w pierwszym rzędzie dzięki splendorowi,
jaki roztaczał, oraz dzięki wszechobecnej «francuskości», obejmującej elementy architek-
tury i dekoracji pałacu, ale i styl życia dworu"19. Określeniem tym podkreślano, że dwór
hetmana funkcjonował jak pałace suwerennych władców europejskich, czego namacal-
nym dowodem był również stacjonujący w mieście garnizon wojsk20. Wyraźnie zaakcen-
towany był przy tym rys orientalny, którego najbardziej wyrazisty przykład odnosił się do
ulokowanych w Białymstoku dwóch chorągwi pieszych - janczarskiej (powiększonej do
stanu siedemdziesięciodwuosobowego) i węgierskiej (liczącej z reguły 66 osób), oraz za-
ciągniętego prywatnie pięćdziesięciokonnego oddziału tatarskiego21.
Rok później Białystok był znów sławny, tym razem z powodu nieszczęśliwego zdarze-
nia, jakim był pożar miasta. Zasięg zniszczeń jest trudny do oszacowania; są przesłanki
mówiące, że ogień strawił znaczną, lewobrzeżną część miasta (na zachód od rzeki Białej)22.
Wydarzenie to zostało odnotowane w drukowanym Kalendarzu politycznym lwowskim na
rok pański 1754, słowami: „Z okazji kurzenia gorzałki przez Żyda miasto Białystok i wieś
Odolany gdzie strzelcy mieszkali, z kretesem zgorzało. Dla obrony Zamku i Nowego mia-
sta, musiano strzelaniem z armat kulmi nabitych resztę domów zapalonych rozwalać"23.
Te dwa głośne wydarzenia doprowadziły do tego, że w encyklopedii geograficznej do-
tyczącej m.in. Polski - pruski badacz Anton Friedrich Busching poświęcił temu miejscu
18 PONIATOWSKI, op. cit., s. 76.
19 OLEŃSKA, op. cit., s. 91. Odmienną koncepcję prezentował Stanisław Bukowski, główny projektant odbudowy
pałacu po II wojnie światowej. Według niego określenie to pochodzi „nie od budowli, ale od parku lub, jeśli kto woli
ogrodu, urządzonego właśnie na wzór ogrodu Wersalu"; zob. Tadeusz GICGIER, O człowieku, któremu wystarczał
ogarek, Warszawa 1979, s. 151.
20 MATUSZEWICZ, op. cit., s. 662-663; Anna OLEŃSKA, „Union de Pologne-Lituanie a-t-elle eu son «Versailles»?
Du Wilanów de Jean III Sobieski au Białystok du pretendant au titre de Jean IV Branicki, [w:] Versailles et I'Europe,
[b. m.] 2017, s. 701-710; ROSTWOROWSKI, op. cit., s. 36-37; Karol ŁOPATECKI, Wojciech WALCZAK, The histo-
ry of Branicki palace until 1809: the influence of „ Versailles of Podlasie" on the development of Białystok, Bialystok
2015, s. 87-94.
21 AGAD, Archiwum Roskie, Militaria, pudło 18, karty niepaginowane (poniżej podana numeracja dokumentów):
CXLIII 8/1, CXLIII 10/2, CXLIII 10/5, CXLIII 10/6, CXLIII 10/7, CXLIII 10/8, CXLIII 10/9, CXLIII 10/15, CXLIII
10/20, CXLIII 10/21, CXLIII 9/76, CXLIII 9/78, CXLIII 9/61, CXLIII 9/63, CXLIII 9/64, CXLIV 1/1, CXLIV 1/2,
CXLIV 1/9, CXLIV 1/10, CXLIV 1/11, CXLIV 1/15, CXLIV 1/16, CXLIV 1/22, CXLIV 1/26, CXLIV 1/29, CXLIV
1/36, CXLIV 1/90, CXLIV 1/118, CXLIV 1/136, CXLIV 1/137, CXLIV 138, CXLIV 1/39, CXLIV 1/41, CXLIV 1/44.
22 Marta SOKÓŁ, „Krzyże i kapliczki przydrożne w krajobrazie miejskim Białegostoku - wczoraj i dziś", [w:] Zeszyty
dziedzictwa kulturowego, t. I, red. Karol ŁOPATECKI, Wojciech WALCZAK, Białystok 2007, s. 127; Józef MARO-
SZEK, „Pożary w miastach podlaskich do końca XVIII wieku", [w:] Ars historiae - historia artis. Prace ofiarowane
Andrzejowi Wyrobiszowi, red. Ewa DUBAS-URWANOWICZ, Józef MAROSZEK, Białystok 2012, s. 201; Antoni
OLEKSICKI, „Rynek w Białymstoku - przeszłość i czasy obecne", Biuletyn Konserwatorski Województwa Białostoc-
kiego, 3:1997, s. 21.
23 Cyt. za: Kalendarz półstułetni 1750-1800, oprac. Bronisław BACZKO, Henryk HINZ, Warszawa 1975, s. 113. Pożar
ten miał miejsce w maju 1753 r. W następnym miesiącu kolejny pożar wybuchł w austerii na przedmieściach w wyniku
nieostrożnego palenia tytoniu: Całe Bojary z domami, stajniami i wszystkiemi budynkami, z austerią narożną Pod
Jeleniem, częścią Nowego Miasta i kilku domami ku młynowi wygorzało; zob. J.K. Branicki do A. Mokronowskiego,
Białystok 6 VI 1753, Teki Glinki, 106, s. 3. Wydarzenia te były znane za granicą (Teki Glinki, 106, s. 5).