DOI Heft:
Nr. 3
DOI Artikel:Artykuły
DOI Artikel:Jankowski, Aleksander: Ikonografia malarstwa ¬ściennego doby porozbiorowej w ko¬ściołach drewnianych Wielkopolski
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.71010#0725
Ikonografia malarstwa ściennego doby porozbiorowej w kościołach drewnianych
715
ikonografii świętych polskich służył m.in. konkurs na „religijny obraz ścienny", ogłoszony
w Krakowie w 1911 r. Jego regulamin przewidywał, że ważnym tematem staną się kopie
cudownych obrazów i „obrazy patronów polskich"41. W katalogu wystawy konkursu
ks. Władysław Górzyński (z diecezji kujawsko-kaliskiej) podkreślał, że w sakralnym malar-
stwie ściennym nie może zabraknąć „scen z życia patronów polskich"42. Postulaty te zara-
zem niosły ważne przesłanie pozareligijne. Wizerunki świętych patronów uświadamiać
miały chrześcijańskie korzenie narodowej tożsamości. Patriotyczne przesłanie szybko ujaw-
niło się w programach ikonograficznych wielkopolskich kościołów murowanych, ukazują-
cych zgromadzenia świętych polskich jako „orędowników zniewolonego narodu" bądź
w obrazach wstawiennictwa Matki Bożej w przełomowych dla dziejów Polski momentach
historycznych. Taki wydźwięk miało np. malowidło Obrona Częstochowy, wykonane
ok. 1900 r. przez J. Lewickiego w kościele farnym we Wrześni (il. 15). Zawierzenie narodu
Maryi-Królowej Polski niezwykle sugestywnie zobrazował w 1909 r. Włodzimierz Przerwa
Tetmajer w „Kaplicy Polskiej" kościoła katedralnego pw. św. Mikołaja w Kaliszu. W scenie
Alegoria umarłej Polski personifikacja Polski (jak w potrydenckim schemacie Piety) leży
u stóp tronującej Madonny spowita w połę jej królewskiego płaszcza (il. 16). Włączone do
kompozycji słowa modlitwy Sub Tuum Praesidium Confugimus („Pod Twoją obronę ucie-
kamy się") dopełniają symboliczne przesłanie obrazu.
W istniejących malowidłach ściennych kościołów drewnianych brakuje takiej „patrio-
tycznej" dosłowności. Poprzestawano raczej na pojedynczych wizerunkach świętych pol-
skich: Wojciecha, Stanisława Biskupa, Kazimierza Królewicza, Stanisława Kostki,
Jadwigi oraz - rzadziej - Jana Kantego, Jacka, Jolanty i Kingi. Niekiedy aranżowano
zestawy kilku postaci, jak w latarni kopuły pozornej kościoła w Buku czy na stropie nawy
kościoła pw. Wniebowzięcia NMP w Mórce. Wyobrażenie o głębszej wymowie ideowej,
zbliżone do realizacji w kościołach murowanych, powstało ok. 1900 r. w świątyni pw. św.
Jakuba Apostoła w Golinie k. Konina. Dekoracja ta uległa zniszczeniu. Zachował sięjed-
nak jej krótki opis z 1921 r.: „Ściany i sufit pomalowane olejno z obrazem Matki Boskiej
i patronów świętych polskich"43. Źródło wzmiankuje też znajdujący się „u dołu" tej kom-
pozycji malowany herb państwa z orłem białym i słowami pieśni religijnej: „O Pani,
o Królowo nasza nie opuszczaj nas"44. Podobnie jak w dziele Tetmajera w Kaliszu, wiara
i patriotyzm splotły się w ikoniczną suplikację zanoszoną za pośrednictwem świętych
polskich do Matki Bożej orędowniczki ojczyzny.
W programach ikonograficznych doby porozbiorowej rzadko nawiązywano do patro-
cinium, co wcześniej było niemal regułą w malarskich dekoracjach ściennych kościołów
drewnianych45. Patronat zaakcentowany zostałjedynie w czterech świątyniach, przy czym
41 „Program wystawy współczesnej polskiej sztuki kościelnej", Krakowski Miesięcznik Artystyczny, 1911, nr 1, s. 2;
Joanna WOLAŃSKA, „«Ku odrodzeniu sztuki religijnej». O próbach odnowy sztuki religijnej na ziemiach polskich
w latach 1900-1939 (ze szczególnym uwzględnieniem malowideł ściennych)", Sacrum et Decorum. Materiały i studia
z historii sztuki sakralnej, R. 5, 2012, s.12.
42 Władysław GÓRZYŃSKI, „Zadania współczesnego malarstwa kościelnego", [w:] Pierwsza Wystawa Współczesnej
Polskiej Sztuki Kościelnej im. Piotra Skargi w Krakowie, Kraków 1911, s. 34; WOLAŃSKA, op. cit., s. 17.
43 Włocławek, Archiwum Diecezjalne, Akta Kurii Diecezjalnej: Akta parafii Golina 1920-1939, sygn. AKDWł. par. 66,
k. 9. Szerzej o niezachowanej i obecnej (z lat 60. XX w.) dekoracji malarskiej kościoła w Golinie k. Konina zob.
Aleksander JANKOWSKI, „«Polskie milenium» w malarstwie ściennym zabytkowych kościołów drewnianych pogra-
nicza kujawsko-wielkopolskiego", [w:] Studia z dziejów pogranicza kujawsko-wielkopolskiego, t. 4, red. Andrzej
MIETZ, Paweł SZCZEPANKIEWICZ, Bydgoszcz-Wierzbinek 2013, s. 107-109.
44 Ibid.
45 Często wątki obrazowe odnoszące się do patrocinium były wyraźnie eksponowane, jak np. w dekoracjach świątyń:
715
ikonografii świętych polskich służył m.in. konkurs na „religijny obraz ścienny", ogłoszony
w Krakowie w 1911 r. Jego regulamin przewidywał, że ważnym tematem staną się kopie
cudownych obrazów i „obrazy patronów polskich"41. W katalogu wystawy konkursu
ks. Władysław Górzyński (z diecezji kujawsko-kaliskiej) podkreślał, że w sakralnym malar-
stwie ściennym nie może zabraknąć „scen z życia patronów polskich"42. Postulaty te zara-
zem niosły ważne przesłanie pozareligijne. Wizerunki świętych patronów uświadamiać
miały chrześcijańskie korzenie narodowej tożsamości. Patriotyczne przesłanie szybko ujaw-
niło się w programach ikonograficznych wielkopolskich kościołów murowanych, ukazują-
cych zgromadzenia świętych polskich jako „orędowników zniewolonego narodu" bądź
w obrazach wstawiennictwa Matki Bożej w przełomowych dla dziejów Polski momentach
historycznych. Taki wydźwięk miało np. malowidło Obrona Częstochowy, wykonane
ok. 1900 r. przez J. Lewickiego w kościele farnym we Wrześni (il. 15). Zawierzenie narodu
Maryi-Królowej Polski niezwykle sugestywnie zobrazował w 1909 r. Włodzimierz Przerwa
Tetmajer w „Kaplicy Polskiej" kościoła katedralnego pw. św. Mikołaja w Kaliszu. W scenie
Alegoria umarłej Polski personifikacja Polski (jak w potrydenckim schemacie Piety) leży
u stóp tronującej Madonny spowita w połę jej królewskiego płaszcza (il. 16). Włączone do
kompozycji słowa modlitwy Sub Tuum Praesidium Confugimus („Pod Twoją obronę ucie-
kamy się") dopełniają symboliczne przesłanie obrazu.
W istniejących malowidłach ściennych kościołów drewnianych brakuje takiej „patrio-
tycznej" dosłowności. Poprzestawano raczej na pojedynczych wizerunkach świętych pol-
skich: Wojciecha, Stanisława Biskupa, Kazimierza Królewicza, Stanisława Kostki,
Jadwigi oraz - rzadziej - Jana Kantego, Jacka, Jolanty i Kingi. Niekiedy aranżowano
zestawy kilku postaci, jak w latarni kopuły pozornej kościoła w Buku czy na stropie nawy
kościoła pw. Wniebowzięcia NMP w Mórce. Wyobrażenie o głębszej wymowie ideowej,
zbliżone do realizacji w kościołach murowanych, powstało ok. 1900 r. w świątyni pw. św.
Jakuba Apostoła w Golinie k. Konina. Dekoracja ta uległa zniszczeniu. Zachował sięjed-
nak jej krótki opis z 1921 r.: „Ściany i sufit pomalowane olejno z obrazem Matki Boskiej
i patronów świętych polskich"43. Źródło wzmiankuje też znajdujący się „u dołu" tej kom-
pozycji malowany herb państwa z orłem białym i słowami pieśni religijnej: „O Pani,
o Królowo nasza nie opuszczaj nas"44. Podobnie jak w dziele Tetmajera w Kaliszu, wiara
i patriotyzm splotły się w ikoniczną suplikację zanoszoną za pośrednictwem świętych
polskich do Matki Bożej orędowniczki ojczyzny.
W programach ikonograficznych doby porozbiorowej rzadko nawiązywano do patro-
cinium, co wcześniej było niemal regułą w malarskich dekoracjach ściennych kościołów
drewnianych45. Patronat zaakcentowany zostałjedynie w czterech świątyniach, przy czym
41 „Program wystawy współczesnej polskiej sztuki kościelnej", Krakowski Miesięcznik Artystyczny, 1911, nr 1, s. 2;
Joanna WOLAŃSKA, „«Ku odrodzeniu sztuki religijnej». O próbach odnowy sztuki religijnej na ziemiach polskich
w latach 1900-1939 (ze szczególnym uwzględnieniem malowideł ściennych)", Sacrum et Decorum. Materiały i studia
z historii sztuki sakralnej, R. 5, 2012, s.12.
42 Władysław GÓRZYŃSKI, „Zadania współczesnego malarstwa kościelnego", [w:] Pierwsza Wystawa Współczesnej
Polskiej Sztuki Kościelnej im. Piotra Skargi w Krakowie, Kraków 1911, s. 34; WOLAŃSKA, op. cit., s. 17.
43 Włocławek, Archiwum Diecezjalne, Akta Kurii Diecezjalnej: Akta parafii Golina 1920-1939, sygn. AKDWł. par. 66,
k. 9. Szerzej o niezachowanej i obecnej (z lat 60. XX w.) dekoracji malarskiej kościoła w Golinie k. Konina zob.
Aleksander JANKOWSKI, „«Polskie milenium» w malarstwie ściennym zabytkowych kościołów drewnianych pogra-
nicza kujawsko-wielkopolskiego", [w:] Studia z dziejów pogranicza kujawsko-wielkopolskiego, t. 4, red. Andrzej
MIETZ, Paweł SZCZEPANKIEWICZ, Bydgoszcz-Wierzbinek 2013, s. 107-109.
44 Ibid.
45 Często wątki obrazowe odnoszące się do patrocinium były wyraźnie eksponowane, jak np. w dekoracjach świątyń: