DOI issue:
Nr. 4
DOI article:Artykuły
DOI article:Jurkowlaniec, Tadeusz: Fryzy zoomorficzne w Malborku*
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71010#0770
756
Tadeusz Jurkowlaniec
Wykonano je w berlińskiej fabryce wyrobów ceramicznych synów Ernsta Marcha w 1883 r.,
wg modeli zapewne autorstwa rzeźbiarza Fritza Behrendta, i wmurowano podczas restau-
racji Złotej Bramy i rekonstrukcji krużganka przeprowadzonych przez Conrada Stein-
brechta w latach 1882-18845. Odtworzone są wszystkie (18) reliefy w niszach wschodniej
ściany przedsionka i jeden w zachodniej (gryf - górny szereg, wnęka pd.; il. 4, 14). Wy-
tworami rekonstruktorów jest również komplet (28) płaskorzeźb między zachodnim pół-
filarem arkady Złotej Bramy a wejściem na emporę [1.2; il. 4], a także dwie cegły
z wyobrażeniem gryfa (1. i 5. od wsch.) w skrajnej partii ściany, między portalami wiodą-
cymi na emporę i do celi pokutnej [1.1; il. 4, 29]. Z poziomu posadzki krużganka trudno
rozeznać kondycję segmentów w archiwolcie arkady kruchty [2; il. 4, 15, 31-32]6, a prze-
kazy ikonograficzne sprzed 1882 r. są sprzeczne co do liczb i rozmieszczenia wyobrażeń
poszczególnych zwierząt7. Prawdopodobnie jedyne zmiany nastąpiły w dolnej partii
smoka w zbiorach Muzeum Zamkowego (nr inw. MZM/DA/390). Fragment ów, określony bez uzasadnienia w „Karcie
katalogu zbiorów architektonicznych" jako pochodzący z Lochstedt (zob. niżej przyp. 30),jest zapewne reliktem zacho-
wanym po wymianie uszkodzonych segmentów fryzów malborskich. Wg fotografii pd. elewacji skrzydła pn., wykona-
nej w 1882 r. (il. 16), po zach. stronie portalu do celi pokutnej, na przedłużeniu fryzu zoomorficznego, znajdowała się
przynajmniej jeszcze jedna cegła kładziona na wozówce, ale nie wiadomo, jak wyglądało jej lico, a więc nie uwzględ-
niam jej. Zakładam, że przed 1882 r. (1817-1821, 1844 lub 1871?), podczas wymiany węgarów i łuków portali do celi
pokutnej i na emporę, odcinki fryzu nie uległy skróceniu. Oryginalne cegły noszą ślady uszkodzeń mechanicznych
i naturalnej destrukcji materiałów; wymagają interwencji konserwatorskiej.
5 Wg „Abschrift. Rechnung fur den Ausbau des Hochschlosses der Marienburg von Ernst March Sóhne Thonwarenfa-
brik Charlottenburg; 13 Oktober 1883" wykonano „100 | ornamentierte u. glasirte Thonplatten von 4 verschiedenen
Modellen (Hirsch, Greif, Drache, Loewe) grunlich dunkelbraun, rothlich braun u. hellbraun glasiert | Einheitspreis
2 Mark I Geldbetrag 200 Mark" oraz „200 | glasirte Kacheln, schwarz u. hellbraun | Einheitspreis 1 Mark, 50 Pf.|
Geldbetrag 300 Mark" - Acta der Konigl. Preuffischen Regierung zu Danzig, Abtheilung des Intern betreffend die
bauliche Widerherstellung des Hochschlosses zu Marienberg vom 6te" Juli 1883 bis zum 2D" April 1885, Vol. 2 -
Archiwum Państwowe w Malborku, syg. 206/89 Zarząd Odbudowy Zamku w Malborku, s. 102-109, tu s. 108, nr 32
i 33; s. 104, nr 7 -za „4 Modelle zu den Tafeln mit Thieren" zapłacono 40 marek. Zob. też: [Conrad] ST[EINBRECHT],
„Restaurationsarbeiten an der Marienburg", Centralblatt der Bauverwaltung 3, 1883, nr 49, s. 455-456; „Herstellung
von in Thon modellirten und unmittelbar damach gebrannten Ornamentem", Deutsche Bauzeitung. Verkiindigungsblatt
des Verbandes Deutscher Architekten- und Ingenieur- Vereine, red. K[arl] E[mil] O[tto] FRITSCH, F[riedrich] W[il-
helm] HOSING, 21, 1887, nr 37, s. 222-224, tu s. 223; Bogna JAKUBOWSKA, Złota Brama w Malborku. Apokalip-
tyczne bestiarium w rzeźbie średniowiecznej, Malbork 1989, s. 17. Zob. też niżej przyp. 18. Na razie nie udało się ustalić
losów 48 segmentów fryzu, za które zapłacono, lecz nie wykorzystano ich podczas restauracji Złotej Bramy i elewacji
kaplicy. Udział firmy braci March oraz Fritza Behrendta w restauracji zamku malborskiego wymaga osobnych studiów.
6 Do rozproszenia wątpliwości przyczyniłyby się zapewne wyniki specjalistycznych badań glazury na segmentach fryzu.
Takie badania objęły wyłącznie wnętrze kościoła oraz partie zewnętrznych elewacji pn. skrzydła Zamku Wysokiego
nieosłonięte krużgankiem - J[arosław] ROGÓŻ, J[acek] GRYCZEWSKI, J[acek] STACHERA, Badania polichromii,
zapraw, kamieni naturalnych i sztucznych oraz glazur ceramicznych z Kościoła NMP na zamku w Malborku, Toruń
2002 (mpis), Muzeum Zamkowe w Malborku, syg. W/VI/12513, s. 304-308; [Krzysztof KITTEL, Adam CHĘĆ, Magda
CABAN, Monika PALKA, Elżbieta PRZEBIROWSKA], Dokumentacja prac konserwatorskich i restauratorskich
skrzydło północne Zamku Wysokiego elewacje północna, wschodnia i południowa kościoła, red. Anna ŻUREK, Prze-
mysław GOREK, bm 2016 (mpis); Badania technologiczne na elewacji południowej (mpis), s. 82 i nn; Badania techno-
logiczne na elewacji południowej - fryz arkadkowy (mpis), s. 92 i nn., Muzeum Zamkowe w Malborku, syg. W/VII/
1808 T. VII.
7 Por. np.: Złota Brama, akwarela, 1. poł. XIX w., Potsdam, Stiftung Preussische Schlosser und Garten Berlin-Branden-
burg, Plankammer, Aquarellsammlung, nr 4146; Johann Carl Schultz, Złota Brama, ołówek, tusz, akwarela, poł. XIX w.,
Muzeum Zamkowe w Malborku, nr inw. MZM/DH/767/7 - Mariusz MIERZWIŃSKI, „Ikonografia kościoła NMP
i wieży głównej na Zamku Wysokim", [w:] Kościół Najświętszej Marii Panny na Zamku Wysokim w Malborku. Dzieje,
wystrój, konserwacja, red. Janusz HOCHLEITNER, Mariusz MIERZWIŃSKI, Malbork 2016, s. 65-67, W.I.6-W.I.7
oraz drzeworyt w Das Vaterlandsbuch. Illustrirte Haus- und Schul-Bibliothek zur Erweiterung der Heimathskunde so
wie zur Erweckung vaterldndischen Sinnes, hg. [Johann] C[arl Christoph] VOGEL, Jos[ef] WENZIG, Friedrich
KORNER, Bd. 5 Geographische Bilder aus dem Konigreich Preufen. I., Leipzig 1856, il. na s. 137 (il. 18).
Tadeusz Jurkowlaniec
Wykonano je w berlińskiej fabryce wyrobów ceramicznych synów Ernsta Marcha w 1883 r.,
wg modeli zapewne autorstwa rzeźbiarza Fritza Behrendta, i wmurowano podczas restau-
racji Złotej Bramy i rekonstrukcji krużganka przeprowadzonych przez Conrada Stein-
brechta w latach 1882-18845. Odtworzone są wszystkie (18) reliefy w niszach wschodniej
ściany przedsionka i jeden w zachodniej (gryf - górny szereg, wnęka pd.; il. 4, 14). Wy-
tworami rekonstruktorów jest również komplet (28) płaskorzeźb między zachodnim pół-
filarem arkady Złotej Bramy a wejściem na emporę [1.2; il. 4], a także dwie cegły
z wyobrażeniem gryfa (1. i 5. od wsch.) w skrajnej partii ściany, między portalami wiodą-
cymi na emporę i do celi pokutnej [1.1; il. 4, 29]. Z poziomu posadzki krużganka trudno
rozeznać kondycję segmentów w archiwolcie arkady kruchty [2; il. 4, 15, 31-32]6, a prze-
kazy ikonograficzne sprzed 1882 r. są sprzeczne co do liczb i rozmieszczenia wyobrażeń
poszczególnych zwierząt7. Prawdopodobnie jedyne zmiany nastąpiły w dolnej partii
smoka w zbiorach Muzeum Zamkowego (nr inw. MZM/DA/390). Fragment ów, określony bez uzasadnienia w „Karcie
katalogu zbiorów architektonicznych" jako pochodzący z Lochstedt (zob. niżej przyp. 30),jest zapewne reliktem zacho-
wanym po wymianie uszkodzonych segmentów fryzów malborskich. Wg fotografii pd. elewacji skrzydła pn., wykona-
nej w 1882 r. (il. 16), po zach. stronie portalu do celi pokutnej, na przedłużeniu fryzu zoomorficznego, znajdowała się
przynajmniej jeszcze jedna cegła kładziona na wozówce, ale nie wiadomo, jak wyglądało jej lico, a więc nie uwzględ-
niam jej. Zakładam, że przed 1882 r. (1817-1821, 1844 lub 1871?), podczas wymiany węgarów i łuków portali do celi
pokutnej i na emporę, odcinki fryzu nie uległy skróceniu. Oryginalne cegły noszą ślady uszkodzeń mechanicznych
i naturalnej destrukcji materiałów; wymagają interwencji konserwatorskiej.
5 Wg „Abschrift. Rechnung fur den Ausbau des Hochschlosses der Marienburg von Ernst March Sóhne Thonwarenfa-
brik Charlottenburg; 13 Oktober 1883" wykonano „100 | ornamentierte u. glasirte Thonplatten von 4 verschiedenen
Modellen (Hirsch, Greif, Drache, Loewe) grunlich dunkelbraun, rothlich braun u. hellbraun glasiert | Einheitspreis
2 Mark I Geldbetrag 200 Mark" oraz „200 | glasirte Kacheln, schwarz u. hellbraun | Einheitspreis 1 Mark, 50 Pf.|
Geldbetrag 300 Mark" - Acta der Konigl. Preuffischen Regierung zu Danzig, Abtheilung des Intern betreffend die
bauliche Widerherstellung des Hochschlosses zu Marienberg vom 6te" Juli 1883 bis zum 2D" April 1885, Vol. 2 -
Archiwum Państwowe w Malborku, syg. 206/89 Zarząd Odbudowy Zamku w Malborku, s. 102-109, tu s. 108, nr 32
i 33; s. 104, nr 7 -za „4 Modelle zu den Tafeln mit Thieren" zapłacono 40 marek. Zob. też: [Conrad] ST[EINBRECHT],
„Restaurationsarbeiten an der Marienburg", Centralblatt der Bauverwaltung 3, 1883, nr 49, s. 455-456; „Herstellung
von in Thon modellirten und unmittelbar damach gebrannten Ornamentem", Deutsche Bauzeitung. Verkiindigungsblatt
des Verbandes Deutscher Architekten- und Ingenieur- Vereine, red. K[arl] E[mil] O[tto] FRITSCH, F[riedrich] W[il-
helm] HOSING, 21, 1887, nr 37, s. 222-224, tu s. 223; Bogna JAKUBOWSKA, Złota Brama w Malborku. Apokalip-
tyczne bestiarium w rzeźbie średniowiecznej, Malbork 1989, s. 17. Zob. też niżej przyp. 18. Na razie nie udało się ustalić
losów 48 segmentów fryzu, za które zapłacono, lecz nie wykorzystano ich podczas restauracji Złotej Bramy i elewacji
kaplicy. Udział firmy braci March oraz Fritza Behrendta w restauracji zamku malborskiego wymaga osobnych studiów.
6 Do rozproszenia wątpliwości przyczyniłyby się zapewne wyniki specjalistycznych badań glazury na segmentach fryzu.
Takie badania objęły wyłącznie wnętrze kościoła oraz partie zewnętrznych elewacji pn. skrzydła Zamku Wysokiego
nieosłonięte krużgankiem - J[arosław] ROGÓŻ, J[acek] GRYCZEWSKI, J[acek] STACHERA, Badania polichromii,
zapraw, kamieni naturalnych i sztucznych oraz glazur ceramicznych z Kościoła NMP na zamku w Malborku, Toruń
2002 (mpis), Muzeum Zamkowe w Malborku, syg. W/VI/12513, s. 304-308; [Krzysztof KITTEL, Adam CHĘĆ, Magda
CABAN, Monika PALKA, Elżbieta PRZEBIROWSKA], Dokumentacja prac konserwatorskich i restauratorskich
skrzydło północne Zamku Wysokiego elewacje północna, wschodnia i południowa kościoła, red. Anna ŻUREK, Prze-
mysław GOREK, bm 2016 (mpis); Badania technologiczne na elewacji południowej (mpis), s. 82 i nn; Badania techno-
logiczne na elewacji południowej - fryz arkadkowy (mpis), s. 92 i nn., Muzeum Zamkowe w Malborku, syg. W/VII/
1808 T. VII.
7 Por. np.: Złota Brama, akwarela, 1. poł. XIX w., Potsdam, Stiftung Preussische Schlosser und Garten Berlin-Branden-
burg, Plankammer, Aquarellsammlung, nr 4146; Johann Carl Schultz, Złota Brama, ołówek, tusz, akwarela, poł. XIX w.,
Muzeum Zamkowe w Malborku, nr inw. MZM/DH/767/7 - Mariusz MIERZWIŃSKI, „Ikonografia kościoła NMP
i wieży głównej na Zamku Wysokim", [w:] Kościół Najświętszej Marii Panny na Zamku Wysokim w Malborku. Dzieje,
wystrój, konserwacja, red. Janusz HOCHLEITNER, Mariusz MIERZWIŃSKI, Malbork 2016, s. 65-67, W.I.6-W.I.7
oraz drzeworyt w Das Vaterlandsbuch. Illustrirte Haus- und Schul-Bibliothek zur Erweiterung der Heimathskunde so
wie zur Erweckung vaterldndischen Sinnes, hg. [Johann] C[arl Christoph] VOGEL, Jos[ef] WENZIG, Friedrich
KORNER, Bd. 5 Geographische Bilder aus dem Konigreich Preufen. I., Leipzig 1856, il. na s. 137 (il. 18).