26

Janusz Nowiński

Ołtarze boczne czerwińskiego kościoła
Po barokizacji kościoła kanoników regularnych w Czerwińsku, przeprowadzonej za
rządów opata Mikołaja Szyszkowskiego (1622-1634), w jego wnętrzu znajdowało się
osiem ołtarzy bocznych - dwa w kaplicach zamykających od wschodu nawy boczne,
z których północna była dedykowana św. Augustynowi, patronowi zakonu kanoników
regularnych4, południowa męce Chrystusa z ołtarzem Ukrzyżowania5, pozostałe ołtarze
były ulokowane przy filarach międzynawowych i tu znajdują się obecnie (il. 1). Kompozy-
cja nastaw czterech spośród nich zachowała w głównej części XVII-wieczną strukturę, którą
tworzy niska predella i spoczywająca na niej para kolumienek dźwigających wyłamujące się
ponad nimi belkowanie. Zbliżone do kwadratu pole pomiędzy kolumienkami wypełnia
przedstawienie malarskie. Na fotografiach wnętrza kościoła z początku XX w. utrwalona
została pierwotna aranżacja zwieńczenia nastaw ołtarzy przy filarach - na belkowaniu, po-
nad głównym obrazem, był oparty prostokątny obraz w prostej ramie ujęty parą aniołków
lub wazonami z kwiatami6. Wszystkie ołtarze boczne otrzymały krótko po połowie XVIII w.
nowe mensy dekorowane na stipes rokokowymi ornamentami; ich fundatorem był zapewne
opat Mateusz Kraszewski (1759-1767), który przed 1765 r. przeprowadził remont kościoła7.
Opat ten był także fundatorem dwóch nowych ołtarzy bocznych przy prezbiterium dedyko-
wanych św. Józefowi (po stronie północnej) i św. Ubaldowi (po stronie południowej), któ-
rych nastawy zostały wykonane ad instar XVII-wiecznych retabulów ołtarzy przy filarach.
Jego również sumptem, w kaplicach na przedłużeniu naw bocznych, zostały wzniesione
bliźniacze w formie nastawy ołtarzy poświęconych św. Augustynowi (północna) i Chrystu-
sowi Ukrzyżowanemu (południowa, il. 2)8. Do nowo wzniesionych nastaw opat Kraszewski
zamówił obrazy sztalugowe - fundację potwierdza jego herb Jastrzębiec umieszczony na
obrazach z wizerunkiem św. Augustyna i Chrystusa Ukrzyżowanego.
Najstarsza informacja na temat bocznych ołtarzy czerwińskiego kościoła oraz tematyki
znajdujących się w nich obrazów pochodzi z 1863 r., została zamieszczona w relacji Fran-
ciszka M. Sobieszczańskiego9. Wynika z niej, że we wnętrzu było ustawionych osiem

4 Kaplica w nowym kształcie powstała w 1. tercji XVI w. gdy przedzielono murem romańskie wnętrze kaplicy północ-
nej, wydzielając w ten sposób pomieszczenie skarbca wjej części wschodniej. Przy murze od strony zachodniej został
ulokowany ołtarz. Mur dzielący kaplicę rozebrano w latach 50. XX w. podczas prowadzonych w niej prac badawczych;
Janusz NOWIŃSKI, Czerwińsk, Warszawa 2013, s. 48.

5 Kaplica w obecnym kształcie powstała w 2. ćwierci XIII w., gdy zlikwidowano w niej apsydę i zamknięto prostą
ścianą, za którą została ulokowana zakrystia. Ścianę wschodnią udekorowano wówczas rozbudowaną polichromią ilu-
strującą dzieje stworzenia świata oraz cykle scen biblijnych i przedstawienia świętych. Pasyjny charakter kaplicy
w wieku XV poświadcza zachowany fresk z przedstawieniem Piety z ok. 1430 r. (pierwotnie był ulokowany na ścianie
wschodniej, w latach 50. XX w. dokonano jego transferu na ścianę północną). W 1. ćwierci XVII w. północną ścianę
kaplicy wypełnił cykl fresków prezentujący sceny pasyjne; KZSwP, op. cit. s. 17-18; NOWIŃSKI, op. cit., s. 44-47.

6 Por. NOWIŃSKI, op. cit., s. 24, gdzie reprodukowana jest fotografia Jerzego Nowickiego z 1908 r.

7 KZSwP, op. cit., s. 10, 19.

8 Obie nastawy były dziełem snycerskim. Ich monumentalną strukturę, wypełniającą szczytowe ściany obu kaplic, ak-
centowała para kolumn wysuniętych przed lico i mensę, na których spoczywało bogato profilowane i wyłamujące się
belkowanie oraz para puttów siedzących na wolutach. Centralne pole nastawy wypełniał obraz św. Augustyna / Ukrzy-
żowanego Chrystusa. W przestrzeni między kolumnami obrazom asystowały naturalnej wielkości rzeźby: świętych
kanoników regularnych w ołtarzu św. Augustyna, Matki Bożej i św. Jana Ewangelisty w ołtarzu Ukrzyżowanego Chry-
stusa. W zwieńczeniu, ujętym rocaillowymi spływami, w obu nastawach było ukazane gorejące serce. W 1771 r. opat
Jan Żdżarski odnowił polichromie i złocenia obu nastaw; zob. Henryk FOLWARSKI, „Poczet opatów czerwińskich",
Nasza Przeszłość, 1957, t. 6, s. 67.

9 „Kościół zdobią dwie boczne kaplice Pana Jezusa ukrzyżowanego i św. Augustyna. Ołtarzy liczy 9; z tych oparte na filarach