„Voyage pittoresque" Jana Potockiego

307

Tunezję, dotarł do Libii i na Bałkany9. Zanim wyruszył do Turcji był więc już znającym
języki podróżnikiem, uformowanym nie tylko przez różnorodne lektury, ale przede
wszystkim przez własne niebanalne doświadczenia10.
Pierwsza podróż literacka
Potocki rozpoczął wyprawę na początku kwietnia 1784 r. wyruszając z Podola w kie-
runku Krymu od niedawna okupowanego przez Rosję, by do Konstantynopola dostać się
drogą morską11. Nie jest do końca jasne, jaki był cel tej podróży. W ówczesnych geopoli-
tycznych układankach Stambuł był jedną z kluczowych stolic, szczególnie ze względu na
niesłabnące napięcia pomiędzy Rosją a Turcją. Stanisławowi Augustowi mogło więc za-
leżeć na wykorzystaniu talentów obiecującego orientalisty w jakiejś sprawie politycznej.
Należy też pamiętać, że od 1766 r. Rzeczpospolita utrzymywała w Konstantynopolu szko-
łę języków orientalnych, do której wysyłano stypendystów w celu kształcenia przyszłych
tłumaczy i członków korpusu dyplomatycznego (il. 4). Król nie był zadowolony z formuły
jej działania i wciąż wysyłał do Stambułu kolejnych rezydentów mających uzdrowić sytu-
ację. Nie zachowały się jednak świadectwa kontaktów Potockiego ze szkołą polską pod-
czas jego pobytu12. Pewni możemy być tylko tego, że była to wyprawa formacyjna
młodego intelektualisty, tym razem do cesarskiego miasta, w którym zetknął się z językami

9 Ten okres życia Potockiego, niestety ubogo poświadczony dokumentalnie, zręcznie rekonstruują biografowie; zob.
ROSSET, TRIAIRE, Jan Potocki..., s. 39-84.

10 Jeszcze przed dwudziestymi urodzinami poznał francuskiego podróżnika, orientalistę Josepha de Beauchampa (1752-
1801), planującego na Malcie wyprawę nad Tygrys i Eufrat; zob. Jan POTOCKI, Oeuevres. 11., red. Franęois ROSSET,
Dominique TRIAIRE, Louvain-Paris-Dudley, MA 2004 [La Republique des Lettres, 12], s. 105. Tam też spotkał się
z księciem Czartoryskim, być może Adamem Kazimierzem, z którym mógł wówczas po raz pierwszy rozmawiać
o sprawach tureckich; zob. Jan POTOCKI, Voyages en Turquie et en Egypte, en Holande, au Maroc, red. Daniel BEAU-
VOIS, s. 12-14. Pod koniec maja 1781 r. na Maltę na krótko dotarł też architekt Jan Chrystian Kamsetzer (1753-1795),
dokumentujący rysunkowo swoją podróż po Italii dla króla Stanisława Augusta; zob. Johann Christian KAMSETZER,
Listy z podróży. Korespondencja Jana Chrystiana Kamsetzera z królem Stanisławem Augustem i Marcellem Bacciarel-
lim 1776-1777, 1780-1782, 1787, oprac. Marzena KRÓLIKOWSKA-DZIUBECKA, tłum. Halina Lubicz-Trawkow-
ska, Warszawa 2017, s. 201. Zatrzymał się on w tej samej oberży, w której mieszkał wcześniej książę Czartoryski, być
może spotkał się tam z Potockim i opowiedział mu o swojej podróży do Stambułu, którą odbył w 1777 r. wraz
z poselstwem Rzeczypospolitej. Zanim w marcu 1782 r. dotarł do Florencji, zwiedził Rzym, gdzie w słynnych grotach
Term Tytusa (czyli w odsłoniętych w 1775 r. podziemnych ruinach Domus Aurea Nerona) pozostawił na ścianie grafitto
ze swoim nazwiskiem: les Thermes de Titus, on voit que Raphaćl en a pris 1'idee pour des fameuses loges du Vatican.
Nous y avons trouve les noms du Cte Jean [Potocki] et de [Stanisław] Ciesielski; relacja w rękopisie Voyage en Italie,
spisanym prawdopodobnie przez Franciszka Eliasza d'Aloy, towarzyszącego Ignacemu Potockiemu podczas podróży
po Włoszech w 1783 r., Kraków, Biblioteka Jagiellońska, rkps 6764 II, k. 82; por. Tomasz MIKOCKI, A la recherche
de 1'art antique. Les voyageurs polonais en Italie dans les annees 1750-1830, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk
1988 [Archiwum Filologiczne, XLII], s. 64.

11 W wyprawie towarzyszył mu Józef Kownacki (ok. 1750 - przed 1825), kawaler maltański i późniejszy szambelan
królewski, związany też jak się zdaje z rodziną Potockich. Będzie on również niebawem podążać za księżną Izabelą
Lubomirską i Stanisławem Kostką Potockim w ich podróży po Italii w latach 1785-1786, nie można więc tylko na
podstawie jego obecności przypisywać wyprawie roli misji dyplomatycznej. Niestety nie znamy nazwisk innych osób
towarzyszących Potockiemu.

12 Na temat „szkoły orientalnej" zob. Jan REYCHMANN, Znajomość i nauczaniejęzyków orientalnych w Polsce XVIII w.,
Wrocław 1950; Stanisław KROWICKI, „Polska szkoła języków orientalnych", Przegląd Historyczno-Oświatowy,
54:2011, nr 3-4, s. 34-42. Biografowie Potockiego zwracają uwagę na jego silne związki z dyplomacją francuską.
Niewymienienie ówczesnego ambasadora Francji w Stambule w podziękowaniach na końcu drukowanego tekstu
Voyage... oznacza zapewne, że Potocki zatrzymał się w 1'Hotel de Pologne w Perze, przedstawionym na słynnej weducie
J.Ch. Kamsetzera, gdzie mieściła się polska szkoła orientalna.