358

Tomasz Dziubecki

Ważnym zagadnieniem dyskutowanym wśród historyków sztuki jest kwestia inspiracji
architekturą starożytną w 2. połowie XVIII w., była ona bowiem stałym punktem odnie-
sienia dla postrzegania i tłumaczenia stylistyki budowli powstających wówczas w Euro-
pie. Badania prowadzone przez Władysława Tatarkiewicza, Marka Kwiatkowskiego oraz
Tadeusza S. Jaroszewskiego pozwoliły wyodrębnić równoległe istnienie kilku nurtów sty-
listycznych, spośród których tylko jeden inspirował się architekturą antyczną5. Niemal od
początku pojęcia, jakimi próbowano zdefiniować ówczesne zjawiska sztuki europejskiej,
były nieostre i nieprecyzyjne. W 1814 r. Madame de Staćl propagowała wśród Brytyjczy-
ków opinię, iż określenie „klasyczne" odnosi się tylko do dzieł antycznych, w przeciwień-
stwie do współczesnych, czyli romantycznych. Podobnymi refleksjami dzielił się Lord
Byron, kiedy opisywał J. W. Goethemu spór wokół pojęć „klasyczności" i „romantyzmu"6.
Z kolei znany poeta Ralph Waldo Emerson stwierdził w 1841 r., że doszukiwanie się
różnic między „szkołami" klasycystycznymi a romantycznymi jest w gruncie rzeczy prze-
sadne7. Swoiste napięcie między pojęciami „klasycyzm" i „romantyzm" występuje
zwłaszcza w Polsce, gdzie nurty te często traktowano jako przeciwstawne. Na tym tle
szczególnie ważna wydaje się kwestia roli tradycji architektury antycznej w kształtowaniu
się stylu klasycyzmu stanisławowskiego.
Problematykę postrzegania i wykorzystywania wzorców architektury starożytnej w krę-
gu dworu królewskiego Stanisława Augusta można w sposób szczegółowy rozważyć na
przykładzie Theatre sur l 'isle w Łazienkach Królewskich. Była to jedna z tych realizacji
architektonicznych, które mogą wydawać się drugorzędne - to przecież tylko teatr: być
może ważniejsze były wystawiane tam sztuki, ponieważ ich treści stanowiły ważny głos
w sporach politycznych dramatycznych czasów tuż przed upadkiem I Rzeczpospolitej.
Budowla teatralna - ogólnie rzecz ujmując - składa się z dwóch części: widowni i sceny.
Architektura tej pierwszej w pewien sposób określa widzów; ta druga narzuca sposób
percepcji, chociaż jest (tylko) tłem wystawianych sztuk.
W początkowym okresie panowania Stanisława Augusta teatralne przedsięwzięcia
organizowano przede wszystkim na Zamku Królewskim, jednak tamtejsza scena została
zlikwidowana we wrześniu 1786 r. W latach 1770-1772 przedstawienia wystawiano rów-
nież w prywatnej rezydencji króla w murach Zamku Ujazdowskiego, a od 1782 r. także na
terenie ogrodów w Łazienkach w pawilonie w stylu chińskim (1780), którego nazwa Trou
Madame pochodziła od gry cieszącej się wówczas popularnością. Najbardziej reprezenta-
cyjna scena teatralna powstała w Starej Pomarańczami, jej inauguracja nastąpiła z okazji
odsłonięcia pomnika króla Jana III Sobieskiego w 1788 r. Był to jednak theatre de societe:
na jego scenie występowały jako aktorki znane przedstawicielki ówczesnej arystokracji8,
wśród nich Helena Radziwiłłowa, kolekcjonerka starożytności i twórczyni ogrodów zwa-
nych Arkadią w Nieborowie, oraz Izabela Czartoryska, fundatorka znakomitych pawilonów
na terenie rodzinnej rezydencji w Puławach: Świątyni Sybilli wzorowanej na antycznej świą-

5 Marek KWIATKOWSKI, „Zapowiedzi romantyzmu w sztuce", [w]: Romantyzm. Studia nad sztuką drugiej połowy
wieku XVIII i wieku XIX. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Warszawa 1967; JAROSZEWSKI, Archi-
tektura doby Oświecenia..., s. 15-23.

6 Joseph MORDAUNT CROOK, The Greek Revival. Neo-Classical Attitudes in British Architecture 1760-1870, Lon-
don 1995 (1. wyd. 1972), s. 63-64.

7 Ibid.

8 Przedstawienia takie odbywały się np. na francuskim dworze królewskim - zob. Patrick HOURCADE, „Theatres et
comediens a la cour", [w:] Fetes and divertissements a la cour, red. Elisabeth CAUDE, Jerome de LA GORCE, Beatrix
SAULE, Versailles 2017, s. 84-89.