360

Tomasz Dziubecki

„Amfiteatru i teatru na kępie" - jak go wówczas nazwano - w formie „le batiment demi-
circulare a fait le dessein a gauche de la cascade"13 (il. 1). Użycie terminu „amfiteatr",
nieprawidłowego z punktu widzenia zasad architektury starożytnej, wynikało zapewne
z wpływu na ówczesną wyobraźnię rzymskiego Koloseum, budowli teatralnej Flawiu-
szów z owalną widownią. Dwa typy widowni precyzyjnie rozróżniał architekt August
Moszyński, wcześniej dyrektor budowli królewskich, pisząc m.in. o amfiteatrze w Puteoli
(obecnie Pozzuoli): „jeśli byłby to teatr, galerie nie biegłyby wokoło, ale tworzyłyby pół-
kole zamknięte, jak jest zwyczajem w innych teatrach"14.
Twórcą Teatru na Wyspie był Jan Chrystian Kamsetzer. Urodzony i wykształcony
w Dreźnie, przybył do Warszawy, aby niemal przez całe życie tworzyć dla króla Stanisła-
wa Augusta. Jego opiekunem został malarz Marcello Bacciarelli - najważniejsza postać
artystycznego dworu monarchy. To on był promotorem kariery architektonicznej Saksoń-
czyka, m.in. przyczynił się do wysłania go w charakterze rysownika z poselstwem internun-
cjusza Karola Boscampa-Lasopolskiego do Stambułu, a następnie, w latach 1780-1782, jako
stypendystę królewskiego do Włoch, Francji i Anglii. Korespondencja Kamsetzera adreso-
wana do króla, ale przesyłana na ręce Bacciarellego oraz rysunki studyjne, jakie wykony-
wał podczas tej artystycznej podróży, stanowiły ważny element jego architektonicznej
edukacji15. Po powrocie z wojaży do Warszawy mógł podejmować się opracowania coraz
ważniejszych projektów architektonicznych rozmaitych budowli w królewskich Łazien-
kach, wśród których należy wyróżnić Salę Balową czy fasadę północną Pałacu na Wyspie.
Znamienne są uwagi Kamsetzera zapisane w listach, wskazujące na jego fascynację archi-
tekturą starożytną Rzymu, Tivoli, Paestum czy Agrigentum. Jedne rysunki antycznych
budowli pokazująje w sentymentalnym stylu epoki - porośnięte pnączami starożytne ru-
iny - inne zaś artysta rysował z precyzją inwentaryzatora (np.detale architektoniczne świą-
tyni Wespazjana)16.
Nowe budynki Teatru na Wyspie zbudowano w latach 1790-179317i była to ostatnia
realizacja architektoniczna ukończona w Łazienkach za panowania Stanisława Augusta.
Na podstawie archiwaliów Marek Kwiatkowski uściślił datowanie widowni na lata 1790-
179118. Zabudowania na wyspie powstały w 1791 r., kiedy zaczęto prace według projektu
Kamsetzera (co ustalił Władysław Tatarkiewicz) nad powstaniem nowej sceny, gdzie do-
tychczas scenografia miała formę malarskich dekoracji pędzla Jana Bogumiła Plerscha

13 Władysław TATARKIEWICZ, Łazienki warszawskie, Warszawa 1972, s. 76.

14 Dziennik podróży do Francji i Włoch Augusta Moszyńskiego architekta JKM Stanisława Augusta Poniatowskiego
1784-1786, wyboru dokonała i z francuskiego przełożyła Bożena ZBOIŃSKA-DASZYŃSKA, Kraków 1970, s. 499;
zob. niżej przyp. 17.

15 W listach Kamsetzera z pobytu w Rzymie nie zachowały się szczegółowe informacje o oglądanych przez niego
zabytkach miasta - zob. Listy z podróży. Korespondencja Jan Chrystiana Kamsetera z królem Stanisławem i Marcellem
Bacciarellim 1776-1777, 1780-1782, '1787, oprac. Marzena KRÓLIKOWSKA-DZIUBECKA, tłum. Halina LUBICZ-
-TRAWKOWSKA, Warszawa 2017, s. 109-145, 241-262 oraz Marzena KRÓLIKOWSKA-DZIUBECKĄ, Podróże
artystyczne Jana Chrystiana Kamsetzera (1776-1777; 1780-1782), Warszawa 2003.

16 KRÓLIKOWSKA-DZIUBECKĄ op. cit.; por. postępowanie np. Antoine Desgodetz'a (1653-1728), który przygo-
towując Edifices de Rome (1682), nieprecyzyjnie wykonywał pomiary zabytków Tivoli czy Forum Romanum, po-
dobnie czynili James „Athenian" Stuart (1713-1788) i Nicholas Revett (1720-1804). MORDAUNT CROOK, op. cit.,
s. 90-91.

17 TATARKIEWICZ, opierając się na Plancie z 1791 r., pisze, że teatr musiał wtedy już stać gotowy (Łazienki warszaw-
skie..., s. 76).

18 Marek KWIATKOWSKI, Stanisław August Król-Architekt , Wrocław- Warszawa- Kraków 1983, s. 220, odnosząc się
do Regestrów z Archiwum Kameralnego przechowywanych w AGAD (III/463 i ΙΙΙ/469).