412

Tomasz Węcławowicz

Conanta13. Układ rozdziałów jest nowatorski, łączą-
cy zagadnienia problemowe - definicję stylu (Defi-
nitions), typy budowli (Themes), metody analizy
(Methods), chronologię (Early, Middle and Late
phases) z przeglądem poszczególnych krajów - od
Cesarstwa przez regiony Francji, Italię, półwysep
Iberyjski, Wyspy Brytyjskie po Europę Środkową
i Skandynawię. Warto zauważyć, że prof. Fernie,
zarówno w swych publikacjach jak i w rozmowach
prywatnych, podkreśla niestosowność terminu:
„Europa Środkowo-Wschodnia" dla ziem polskich;
w wiekach średnich ze względu na wzajemne, środ-
kowoeuropejskie relacje porównawcze. Dlatego
używa wyłącznie: „Central Europe"14.
Liczne i względnie obszerne fragmenty książki
Erica Ferniego dotyczą Polski15. Trzeba podkreślić,
że jest to pierwszy przegląd polskich zabytków ro-
mańskich na forum międzynarodowym. Autor uzu-
pełnia narrację niezbędnym i zwięzłym historycz-
nym wstępem tłumaczącym angielskojęzycznemu
czytelnikowi czas przyjęcia chrześcijaństwa przez
naszych władców w końcu wieku X oraz ustanowie-
nie rzymskokatolickiej kościelnej metropolii w roku
1000 w trakcie wizyty cesarza Ottona III w Gnieź-
nie. Przywołanie tych wydarzeń jest istotne, ponie-
waż dopiero wraz z przyjęciem chrześcijaństwa po-
jawiły się na ziemiach polskich pierwsze budowle
murowane. Były to pałace z kolistymi kaplicami na
Ostrowie Lednickim, w Gieczu, w Wiślicy - w tym
pierwszym, najwcześniejszym zespole z basenami
chrzcielnymi w posadzce. Fernie uważa, że feno-
men pałacowych zespołów mógł być inspirowany
budowlami z terenu Cesarstwa, a owo unikatowe
baptysterium na Ostrowie Lednickim ma analogię
w Galliano koło Como, chociaż ta budowla jest nie-
co późniejsza. Z kolei zespół rotund na wawelskim
wzgórzu katedralnym w Krakowie zestawia z ro-
tundami morawskimi, które - jak uważa - mogą
mieć wspólne źródło z wawelskimi w Cesarstwie
Ottońskim, na północ lub na południe od Alp.
Owe krakowskie i wielkopolskie budowle
przedromańskie są zachowane reliktowo w zarysie
fundamentów lub co najwyżej w dolnych partiach
murów. Przy omawianiu typów przestrzennych za-
bytków zachowanych, które można dobrze prze-
analizować, Fernie zwraca uwagę na wpływy arty-

13 Kenneth John CONANT, Carolingian and Romane-
sque Architecture 800-1200, I wyd. Yale University
Press, New Haven 1959 [Pelican History of Art].

14 Termin „Europa Środkowo-Wschodnia" wprowadził

historyk-bizantynolog prof. Oskar Halecki dla argumen-
tacji swych koncepcji politycznych prezentowanych
w USA po roku 1945. Zastosowanie terminu w historio-

grafii sztuki średniowiecza postulował prof. Jerzy Kło-

styczne przebiegające równoleżnikowo: odmiennie
w Wielkopolsce, a odmiennie w Małopolsce. Środo-
wisko nadmozańskie inspirowało realizacje wielko-
polskie, zaś Górna Nadrenia i Alzacja - małopolskie
za pośrednictwem Czech. Zatem dwuabsydowe bazy-
liki, jak katedralna w Krakowie (przed 1079 do 1142)
i kolegialna w Tumie (ok. 1136-1161) powtórzyły
schemat planu katedry w Pradze (1060-1096), wzoro-
wanej na archikatedrze w Moguncji, której praska die-
cezja podlegała. Zwrócił też uwagę na zaskakujące
wpływy z Górnej Nadrenii zauważalne w ornamenty-
ce arkad portalu i okien w małym kościele w Prando-
cinie koło Krakowa, przypominającej ornamentykę
detali w monumentalnej katedrze w Spirze. Z kolei
benedyktyński kościół w Mogilnie we wschodniej
Wielkopolsce ma bliskie analogie z kościołami w do-
linie Mozy, w Celles i Hastiere.
Prof. Fernie trafnie konkluduje: „Despite Poland
having remained independent while Bohemia became
a duchy of Empire, the types of buildings used and
changes evident are remarkably similar in the two cen-
turies"16. Tym samym potwierdza wniosek z poprzed-
niej swej publikacji, wspomnianej powyżej, iż nasza
prowincjonalna architektura miała jednak wyraźny
kontekst międzynarodowy.
Poza powyższymi rozważaniami Eric Fernie przy-
wołuje w rozdziałach wiele polskich kościołów przed-
romańskich i romańskich spoza Małopolski, w tym;
m.in. Strzelno i Tum, zwracając uwagę na ich dekora-
cje rzeźbiarskie. Jednakże jego zdaniem najznakomit-
sze przykłady rzeźby architektonicznej zachowały się
w Małopolsce; w kolegiacie w Kościelcu Proszowic-
kim.
Należy podkreślić, że Autor bardzo dobrze orien-
tuje się w materiale zabytkowym i w polskojęzycznej
literaturze, którą wprowadza do międzynarodowego
stanu badań. Polskiego czytelnika z pewnością satys-
fakcjonuje, że dzięki profesorowi Fernie po raz pierw-
szy w literaturze anglosaskiej, nie dostrzegana przed-
tem polska architektura przedromańska i romańska
zaistniała w całej swej prowincjonalnej okazałości.
Prowincjonalnej, lecz ściśle powiązanej z artystyczną
universitas stylu romańskiego. Tak jak wskazuje pod-
tytuł książki, styl romański (włączając w to i przedro-
mański) był bowiem pierwszym, powszechnym na
ogromnych obszarach łacińskiej Europy.
czowski. Por. Jerzy KŁOCZOWSKI, „Rozwój Europy
Środkowo-Wschodniej w XIV wieku", [w:] Sztuka i ideolo-
gia XIV wieku, red. Piotr SKUBISZEWSKI, Warszawa
1975, s. 13-52.
15 FERNIE, Romanesque Architecture..., s. 27, 63-64, 79,
165-167, 172, 193, 202, 208, 212-213, 234-235, 238, 249,
255; mapy: s. XIV, XV, XX, XXI, XXVIII, XXX.
16 Ibid., s. 167.