728

In Memoriam

i chociaż powstała blisko czterdzieści lat temu, na-
dal ma dla nich fundamentalne znaczenie.
Do drewnianych kościołów Profesor wielokrot-
nie powracał, analizując różne związane z nimi za-
gadnienia, m.in. fasady dwuwieżowe6, które należa-
ły do rozwiązań bardzo popularnych w drewnianej
architekturze sakralnej XVIII i XIX w. Szersze omó-
wienie świątyń katolickich, ukazujące ich rozwój
począwszy od zabytków najstarszych znanych z wy-
kopalisk archeologicznych, poprzez budowle gotyc-
kie, barokowe, a kończąc na realizacjach XX-wiecz-
nych zawarł w książkach Drewniane kościoły
w Małopolsce Południowej (współautor Marian
Kornecki, 1984) i Wielkopolskie kościoły drewniane
(2001).
Nie mniej ważnym przedmiotem rozważań Pro-
fesora Brykowskiego była architektura cerkiewna.
Ona też stała się tematem pracy habilitacyjnej Łem-
kowska drewniana architektura cerkiewna w Pol-
sce, na Słowacji i Rusi Zakarpackiej (1986), wyróż-
nionej Nagrodą im. Zygmunta Glogera (1988).
W książce tej, poświęconej tzw. cerkwiom łemkow-
skim, znajdującym się na terenie zamieszkiwanym
przez grupę etniczną Łemków, badacz przeprowa-
dził analizę konstrukcji cerkwi oraz ich rozmaitych
typów i wariantów planistyczno-przestrzennych.
Przedstawił też przemyślenia na temat genezy tej
grupy świątyń oraz wpływów, którym ich architek-
tura podlegała. Monografia ta ogranicza się do jed-
nej, chociaż licznej grupy zabytków. Natomiast próbą
całościowego ujęcia rozwoju drewnianej architektury
cerkiewnej na ziemiach leżących obecnie w granicach
Polski i Ukrainy jest książka Drewniana architektura
cerkiewna na koronnych ziemiach Rzeczypospolitej
(1995), będąca podsumowaniem wieloletnich badań
Profesora nad budownictwem cerkiewnym prowa-
dzonych w Polsce, na Białorusi, Ukrainie, w Cze-
chach, na Słowacji i w Rumunii. Stanowi ona jak
dotychczas najpełniejsze omówienie w polskiej lite-
raturze przedmiotu problematyki związanej z drew-
nianą architekturą świątyń obrządku wschodniego.
Prace badawcze nad architekturą drewnianą sta-
nowiły tylko część działalności Profesora. Z nie-
mniejszym zaangażowaniem oddawał się jej ratowa-

6 Ryszard BRYKOWSKI, „Drewniane dwuwieżowe świą-
tynie w Rzeczpospolitej", Biuletyn Historii Sztuki LIII:
1991, nr 1-2, s. 27-51.

7 Ryszard BRYKOWSKI, „W sprawie architektury cer-
kiewnej po 33 latach", [w:] Losy cerkwi w Polsce po 1944
roku. Materiały sesji naukowej Stowarzyszenia History-
ków Sztuki pt. „ Tragedia polskich cerkwi" oraz artykuły
zamówione przez Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony
Środowiska Kulturowego w Rzeszowie, red. Anna MA-
REK i inni, Rzeszów 1997, s. 140.

8 Ryszard BRYKOWSKI, „Niszczenie i walka o zacho-

niu i ochronie. Wspominana już inwentaryzacja za-
bytków powiatów leskiego i ustrzyckiego prowa-
dzona w 1955 r. unaoczniła ogrom strat drewnianych
cerkwi, nie mówiąc o ich wyposażeniu. Po latach
Profesor wspominał, że to co wówczas zobaczył,
a także co usłyszał wywołało ogromny szok i ukie-
runkowało jego działania na całe życie7. W czasie
prac terenowych znalazł się na całkowicie wyludnio-
nej ziemi niczyjej, której rozległe, pokryte lasami
i łąkami przestrzenie przemierzał na rowerze, odkry-
wając umarłe wsie, a w nich zwykle drewniane, jak-
że często zrujnowane, zarośnięte trawą i krzakami
świątynie, domy i gospodarstwa. Ten przerażający
i tragiczny obraz był wynikiem zniszczeń wojennych
i powojennych południowo-wschodnich woje-
wództw, zmian granic państwowych, ale przede
wszystkim wysiedlenia ludności, upaństwowienia
mienia osób wysiedlonych dekretem z 1947 r. (bez-
prawnie objęto nim również majątek Kościoła grec-
kokatolickiego) oraz niechętnego stosunku władz
partyjnych i administracyjnych do dziedzictwa prze-
szłości, dających przyzwolenie na rozbiórki i nisz-
czenie zabytków sztuki cerkiewnej8. W efekcie tej
inwentaryzacji Profesor przygotował zatrważający
raport o stanie zachowania architektury cerkiewnej
przedstawiony na Ogólnopolskiej Konferencji Na-
ukowej Stowarzyszenia Historyków Sztuki poświę-
conej zagadnieniom ochrony zabytków w woje-
wództwie krakowskim i rzeszowskim w 1956 r.9,
opublikowany w „Ochronie Zabytków". Stwierdził
w nim, że na 514 cerkwi istniejących w 1939 r., na
terenie 15 powiatów województwa rzeszowskiego,
los 39 obiektów nie został rozpoznany, a 164 uległo
zniszczeniu, z czego tylko 6 w okresie wojennym
i powojennym, natomiast pozostałe w latach 1949-
1956. Odpowiedzialnością za ten stan obarczył Pre-
zydia Wojewódzkich Rad Narodowych, powiatowe
Referaty Wyznaniowe, kierownictwa Państwowych
Gospodarstw Rolnych i Wojska Ochrony Pograni-
cza, które inspirowały lub same kierowały rozbiór-
kami, zarówno z powodów ideologicznych, realizu-
jąc politykę komunistycznych władz skierowaną
przeciwko Kościołowi katolickiemu i mniejszo-
ściom narodowym, jak i ze znacznie bardziej proza-
wanie zabytków sztuki cerkiewnej w PRL" rozmowa prze-
prowadzona przez Olę Kich-Masłej, Nowa Ukraina. Ze-
szyty Historyczno-Politologiczne 2007, z. 1/2, s. 79-85.
9 Barbara BIENIEWSKA, „Sesja naukowa Stowarzysze-
nia Historyków Sztuki poświęcona zagadnieniom ochro-
ny zabytków oraz zabytkom woj. rzeszowskiego
i krakowskiego", Biuletyn Historii Sztuki XIX: 1957, nr 1,
s. 105. Na konferencji podane zostały wstępne dane, które
zostały uzupełnione i zweryfikowane w artykule opubli-
kowanym w Ochronie Zabytków, patrz: kolejny przypis.