DOI Heft:
Nr. 3/4
DOI Artikel:Kronika Stowarzyszenia Historyków Sztuki
DOI Artikel:Zieliński, Jan: Trzynastowieczna architektura kościoła farnego w Ziębicach
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.41528#0422
KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI
JAN ZIELIŃSKI
TRZYNASTOWIECZNA ARCHITEKTURA KOŚCIOŁA FARNEGO W ZIĘBICACH
(Streszczenie referatu wygłoszonego
11.1. Ziębice, kościół par. św. Jerzego.
Stan z r. 1893.
Kościół famy św. Jerzego w
Ziębicach został wzniesiony w dwóch
fazach. Główny korpus z oikresu
wczesnego gotyku stanowi dwuna-
wową, cateroprzęsłową halę na rzu-
cie prostokąta, prezbiterium nato-
miast jest późnogotyćką, itrójmawo-
wą bazyliką, również :na planie
prostokąta. Do wschodniego przęsła
części halowej przylegają od półno-
cy i południa dwie kaplice późno-
gotyckie, stanowiące rodzaj itran-
septu, natomiast 'do przęsła zachod-
niego od północy — dzwonnica na
rzucie kwadratu. Hala, będąca bu-
dowlą ciężką, masywną i spoistą,
o przewadze ścian nad otworami
i ogólnej koncepcji bardziej hory-
zontalnej iniźli wertykalnej, posiada
jeszcze późnoromańskie elementy
architektoniczne i rzeźbiarskie^ jak
i nowe już, 'przeważające elementy
gotyckie. Trzy masywne krzyżowe
filary dzielą jej wnętrze na dwie
nawy, dźwigając kopulaste sklepie-
nia krzyżowo-żebrowe. Prócz po-
dwójnego dachu, dwunawowość tej
budowli akcentują wybitnie dwa
bliźniacze portale i dwa okna ro-
zetowe nad nimi w fasadzie zachod-
niej, wewnątrz erapora organowa
otwarta 'ku wschodowi dwoma ostro-
łukowymi arkadami jak i dwa
szerokie i wysokie otwory arkado-
we, łączące halę z trójnawowym
prezbiterium.
Ziębice (Miinsterberg) otrzymują
prawa miejskie w latach 1241—1253.
Odnośnie historii budowy kościoła
oraz jego budowniczego nie ma
na zebraniu naukowym Oddziału
żadnych przekazów źródłowych.
Wzmiankowany jest jedynie w ro-
ku 1281 proboszcz, kościół natomiast
wspomniany jest dopiero w r. 1352.
Następne pewne wiadomości doty-
czące :trzynastowiecznej hali pocho-
dzą dopiero z lat 1706-7, (kiedy to
otrzymuje ona formę barokową. Sła-
ba fundamenty były przyczyną roz-
cnylania się ścian, co z kolei spo-
wodowało pękanie sklepień, z wy-
jątkiem przęsła wschodniego, wspie-
ranego kaplicami. Mury hali wzmoc-
niono silną obudową szkarp i do-
daniem nowych przypór, zbudowa-
no nowe sklepienia. Dwie rozety
w fasadzie zachodniej zastąpiono
oknami prostokątnymi oraz usu-
nięto podwójny dach, budując w je-
go miejsce wyższy, pojedynczy, za-
kończony barokowym szczytem.
W latach 1898—1900 nastąpiła grun-
towna renowacja, w wyniku której
kościół otrzymał 'dzisiejszą postać.
Przed odnowieniem sporządzono do-
kumentację fotograficzną stanu koś-
cioła dokonaną przez „Konigliche
Messbildamstalt” z Berlina. Z serii
41 zdjęć zachowane są tyllko dwa,
jeden sztych oraz rzut kościoła w
ogólnym zarysie. Celem ostatniej
renowacji prowadzonej przez archi-
tekta Stiehla, było przywrócenie hali
jej trzynastowiecznego "w^eląd” w
oparciu o zachowane relikty. Zbu-
dowano nowy, podwójny dach, wy-
bito okrągłe otwory Okienne na
wzór pierwotnych, zrelkonstruwoano
ceglany fryz arkadowy na podsta-
wie zachowanych jego fragmentów.
Wybudowano nowy, bliźniaczy por-
tal zachodni. Wewnątrz wzniesiono
od nowa sklepienia (z wyjątkiem
przęsła wschodniego), emporę orga-
nową i wyburzono częściowo ścia-
nę wschodnią, ustawiając na jej osi
czwarty filar, dzięki któremu za
pomocą dwóch wysokich otworów
arkadowych uzyskano przejrzysty
widok na część prezbiterialiną. Przy
tej okazji odkryto fundamenty pier-
wotnej budowli: apsyd i prezbite-
rium, o niewiadomym jednak zam-
knięciu. Apsydy położone na osi
ściany -wschodniej, nie wykraczały
poza zewnętrzne linie bocznych
murów hali. Rekonstrukcja rzutu
poziomego pierwotnej budowli wy-
łoniła dwie koncepcje: bryłę jedno-
inawową (Stiehl) i bazylikę trój na-
wową i(Kozaczewski). Można rów-
nież przypuszczać, iż tej budowli
nie ukończono, dobudowując następ-
nie ido starego prezbiterium obecną
halę dwunawową.
Wrocławskiego w dniu 28.11.1958 r.)
Pochodzenie dwumawowych hal
rozpatruje imin. Donim. Widzi on
znaczne pokrewieństwo dwunawo-
wych kościołów halowych zakonów
żebraczych z świeckimi pomieszcze-
niami klasztornymi (refektarze, ka-
pitularze i iin.), wybranymi przez
te zakony jako proste i praktyczne
w ich działalności kaznodziejskiej.
Pierwsze dwunawowe kościoły zako-
nów żebraczych powstają w drugiej
ćwierci XIII w. we Francji, w Pa-
ryżu, Tuluzie i Agen. Szczególnie
kościół paryśki zbliżony jest w
swym założeniu do refektarza, nie
posiadając nawet wyodrębnionego
prezbiterium. Wspólne powyższym
kościołom są (krzyżowe szkarpy,
szkarpa na osi środkowej oraz poło-
żone poprzecznie prostokątne pola
sklepienne. Te francuskie dwuna-
wowe, halowe kościoły dominikań-
skie nie rozpowszechniły się na
własnym terenie, oddziałały nato-
miast twórczo przede wszystkim
na terenie Austrii, stamtąd zaś da-
lej na Wschód i Północ.
Dwunawowe, halowe założenie
kościoła w Ziębicach nie posiada
w śląskiej architekturze wczesno-
II. 2. Ziębice, kościół par. św. Jerzego.
Wnętrze części halowej od zach.
(Fot. T. Kaźmierski, zb. PIS)
394
JAN ZIELIŃSKI
TRZYNASTOWIECZNA ARCHITEKTURA KOŚCIOŁA FARNEGO W ZIĘBICACH
(Streszczenie referatu wygłoszonego
11.1. Ziębice, kościół par. św. Jerzego.
Stan z r. 1893.
Kościół famy św. Jerzego w
Ziębicach został wzniesiony w dwóch
fazach. Główny korpus z oikresu
wczesnego gotyku stanowi dwuna-
wową, cateroprzęsłową halę na rzu-
cie prostokąta, prezbiterium nato-
miast jest późnogotyćką, itrójmawo-
wą bazyliką, również :na planie
prostokąta. Do wschodniego przęsła
części halowej przylegają od półno-
cy i południa dwie kaplice późno-
gotyckie, stanowiące rodzaj itran-
septu, natomiast 'do przęsła zachod-
niego od północy — dzwonnica na
rzucie kwadratu. Hala, będąca bu-
dowlą ciężką, masywną i spoistą,
o przewadze ścian nad otworami
i ogólnej koncepcji bardziej hory-
zontalnej iniźli wertykalnej, posiada
jeszcze późnoromańskie elementy
architektoniczne i rzeźbiarskie^ jak
i nowe już, 'przeważające elementy
gotyckie. Trzy masywne krzyżowe
filary dzielą jej wnętrze na dwie
nawy, dźwigając kopulaste sklepie-
nia krzyżowo-żebrowe. Prócz po-
dwójnego dachu, dwunawowość tej
budowli akcentują wybitnie dwa
bliźniacze portale i dwa okna ro-
zetowe nad nimi w fasadzie zachod-
niej, wewnątrz erapora organowa
otwarta 'ku wschodowi dwoma ostro-
łukowymi arkadami jak i dwa
szerokie i wysokie otwory arkado-
we, łączące halę z trójnawowym
prezbiterium.
Ziębice (Miinsterberg) otrzymują
prawa miejskie w latach 1241—1253.
Odnośnie historii budowy kościoła
oraz jego budowniczego nie ma
na zebraniu naukowym Oddziału
żadnych przekazów źródłowych.
Wzmiankowany jest jedynie w ro-
ku 1281 proboszcz, kościół natomiast
wspomniany jest dopiero w r. 1352.
Następne pewne wiadomości doty-
czące :trzynastowiecznej hali pocho-
dzą dopiero z lat 1706-7, (kiedy to
otrzymuje ona formę barokową. Sła-
ba fundamenty były przyczyną roz-
cnylania się ścian, co z kolei spo-
wodowało pękanie sklepień, z wy-
jątkiem przęsła wschodniego, wspie-
ranego kaplicami. Mury hali wzmoc-
niono silną obudową szkarp i do-
daniem nowych przypór, zbudowa-
no nowe sklepienia. Dwie rozety
w fasadzie zachodniej zastąpiono
oknami prostokątnymi oraz usu-
nięto podwójny dach, budując w je-
go miejsce wyższy, pojedynczy, za-
kończony barokowym szczytem.
W latach 1898—1900 nastąpiła grun-
towna renowacja, w wyniku której
kościół otrzymał 'dzisiejszą postać.
Przed odnowieniem sporządzono do-
kumentację fotograficzną stanu koś-
cioła dokonaną przez „Konigliche
Messbildamstalt” z Berlina. Z serii
41 zdjęć zachowane są tyllko dwa,
jeden sztych oraz rzut kościoła w
ogólnym zarysie. Celem ostatniej
renowacji prowadzonej przez archi-
tekta Stiehla, było przywrócenie hali
jej trzynastowiecznego "w^eląd” w
oparciu o zachowane relikty. Zbu-
dowano nowy, podwójny dach, wy-
bito okrągłe otwory Okienne na
wzór pierwotnych, zrelkonstruwoano
ceglany fryz arkadowy na podsta-
wie zachowanych jego fragmentów.
Wybudowano nowy, bliźniaczy por-
tal zachodni. Wewnątrz wzniesiono
od nowa sklepienia (z wyjątkiem
przęsła wschodniego), emporę orga-
nową i wyburzono częściowo ścia-
nę wschodnią, ustawiając na jej osi
czwarty filar, dzięki któremu za
pomocą dwóch wysokich otworów
arkadowych uzyskano przejrzysty
widok na część prezbiterialiną. Przy
tej okazji odkryto fundamenty pier-
wotnej budowli: apsyd i prezbite-
rium, o niewiadomym jednak zam-
knięciu. Apsydy położone na osi
ściany -wschodniej, nie wykraczały
poza zewnętrzne linie bocznych
murów hali. Rekonstrukcja rzutu
poziomego pierwotnej budowli wy-
łoniła dwie koncepcje: bryłę jedno-
inawową (Stiehl) i bazylikę trój na-
wową i(Kozaczewski). Można rów-
nież przypuszczać, iż tej budowli
nie ukończono, dobudowując następ-
nie ido starego prezbiterium obecną
halę dwunawową.
Wrocławskiego w dniu 28.11.1958 r.)
Pochodzenie dwumawowych hal
rozpatruje imin. Donim. Widzi on
znaczne pokrewieństwo dwunawo-
wych kościołów halowych zakonów
żebraczych z świeckimi pomieszcze-
niami klasztornymi (refektarze, ka-
pitularze i iin.), wybranymi przez
te zakony jako proste i praktyczne
w ich działalności kaznodziejskiej.
Pierwsze dwunawowe kościoły zako-
nów żebraczych powstają w drugiej
ćwierci XIII w. we Francji, w Pa-
ryżu, Tuluzie i Agen. Szczególnie
kościół paryśki zbliżony jest w
swym założeniu do refektarza, nie
posiadając nawet wyodrębnionego
prezbiterium. Wspólne powyższym
kościołom są (krzyżowe szkarpy,
szkarpa na osi środkowej oraz poło-
żone poprzecznie prostokątne pola
sklepienne. Te francuskie dwuna-
wowe, halowe kościoły dominikań-
skie nie rozpowszechniły się na
własnym terenie, oddziałały nato-
miast twórczo przede wszystkim
na terenie Austrii, stamtąd zaś da-
lej na Wschód i Północ.
Dwunawowe, halowe założenie
kościoła w Ziębicach nie posiada
w śląskiej architekturze wczesno-
II. 2. Ziębice, kościół par. św. Jerzego.
Wnętrze części halowej od zach.
(Fot. T. Kaźmierski, zb. PIS)
394