Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (24.1962)

JAN PRZAŁA

DATY, MONOGRAMY I GMERKI

NA BRAMIE ZAMKU W BRZEGU

Fasada budynku (ryzalitu) bramnego Zamku Pia-
stowskiego w Brzegu — największy i najcenniejszy
pomnik renesansowej, świeckiej rzeźby śląskiej —
nie posiada, mimo podjęcia kilku prób, wyczerpują-
cego opracowania. Najwięcej wątpliwości wzbudza
sprawa autorstwa projektu i wykonania wystroju
rzeźbiarskiego. Nie uda się jej rozstrzygnąć i w tym
artykule, jednakże kilka dodatkowych danych wnie-
sie pewne uzupełnienia do dotychczasowych badań.
W lipcu 1961 r. rozpoczęto konserwację tego rzad-
kiego w polskiej sztuce dzieła (il. 1). Wzniesione
z tej okazji rusztowania pozwoliły na dokładne
oględziny całej elewacji i pewne spostrzeżenia, które
dotąd uchodziły uwadze polskich badaczy.
Oprócz dat znajdujących się na bramie od strony
dziedzińca zamkowego „MDLI” i na elewacji fronto-
wej „MDLIII”, opublikowanych przez Schoenwalde-
ra \ daty „1552” na pilastrach parteru i gmerków —
przez Wernicke’go2, oraz monogramów „A. W.”
i gmerków przez Bimlera3, zauważyliśmy ostatnio
dalsze daty, monogramy i gmerki.
Pierwsza z dat, „1532” (il. 2), znajduje się na
prawo od wystroju rzeźbiarskiego na kostce bonio-
wania fasady na wysokości okien I piętra, a druga,
„1576” (il. 3), na postumencie obok nogi lewego ry-
cerza podtrzymującego herb książąt brzeskich. Nad
datą „1532” znajduje się monogram „M. M.”, od-
notowany w cytowanej pracy Wernicke’go, zaś obok
„1576” — monogram uszkodzony przez pęknięcie
postumentu w skutek czego wyraźnie czytelne jest
tylko „G”.
Na detalach ornamentów ściany dostrzegliśmy na-
stępujące monogramy: „W. B.” — umieszczony na

gzymsie od góry nad pilastrem parteru po prawej
stronie portalu wjazdowego (il. 4), „I. W.” — na
prawym pilastrze lewego okna I piętra, mianowicie
nad napisem odnoszącym się do posągu księcia Je-
rzego II, „D” — na kapitelu od góry prawego pi-
lastra prawego okna I piętra (il. 5), „W. I. D” —
na parapecie od góry środkowego okna II piętra
(il. 6), „M” — na boniowaniu w prawo od dekoracji
rzeźbiarskiej na wysokości II p., oraz dalsze czte-
ry — „A. W” — na pilastrach I i II piętra w prawej
części fasady (il. 7).
Są jeszcze monogramy na gzymsie u nasady łuku
portalu wjazdowego, ale te powstały w 1941 r. jak
wskazują umieszczone obok daty. Ostatni monogram,
złożony z „P” i ligatury „OR1”, znajduje się na
tarczy z orłem i herbami ziem polskich4.
Gmerków zauważono ogółem 35, podczas gdy Wer-
nicke zanotował ich tylko 15. W dodatku u Wer-
nicke’go niektóre zostały zniekształcone do tego
stopnia, że istniejące faktycznie na bramie można
uważać za zupełnie nieznane. Podobnie Bimler pu-
blikując gmerki nie określił ich położenia, co utrud-
nia w znacznym stopniu sprawdzenie wierności po-
danego rysunku. Wydaje się, że próbował on skory-
gować błędy Wernicke’go, jednakże i on nie ustrzegł
się błędów.
Obecnie gmerki staraliśmy się odrysować dokład-
nie w skali 1:1; w wypadku, gdy jest kilka gmer-
ków tego samego typu, skopiowano jeden niezależ-
nie od wielkości i proporcji pozostałych. Wśród 35
gmerków zanotowano 15 różnych typów (il. 8) z tym,
że gmerk nr 5 wydaje się być identyczny z nr 9

* Artykuł niniejszy powstał w związku z przygotowy-
waną przeze mnie pracą pt. Wyposażenie rzeźbiarskie
zamku w Brzegu. Właściwym jego inicjatorem jest prof.
Marian Morelowski, który też uprzejmie, podczas urządzo-
nej niedawno dyskusji, z udziałem Dr Mieczysława Zlata,
podzielił się ze mną podobnie jak ten ostatni, różnymi
cennymi dla mnie uwagami.
1 K. Schoenwalder, Geschichte Ortsnachrichten

von Brieg und seinen Umgebungen, Brzeg 1847, II,
s. 90—91.
2 E. Wernicke, Die italienischen Architekten des
16 Jahrhunderts in Brieg, Wrocław 1878 (odb. z „Schle-
siens Vorzeit in Bild und Schrift”, nr 38—39).
3 K. Bimler, Das Piastenschloss zu Brieg, Wrocław
1934, s. 32 i 37.
4 O herbie tym pisze w niniejszym numerze „Biul.
Hist. Sztuki”, M. Z 1 a t, Brama zamkowa w Brzegu.

400