Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (26.1964)

ZDZISŁAW ŻYGULSKI (jun)


U. 12. Ubiory Polaków i Węgrów, Willem Baur, ok. r. 1640.
(Fot. Muzeum Narodowe w Krakowie)

sporo ludzi nieszlacheckiego stanu, ludzi Ukrainy
i Zaporoża, dla których wojna była właściwym ży-
wiołem, przygodą, nawet sposobem utrzymania. Lek-
ka jazda łatwa do zmobilizowania i taktycznego prze-
rzucania z miejsca na miejsce, chętna w boju w pod-
chodach, w zasadzkach, brała udział we wszystkich
ważniejszych kampaniach, XVII w., a także w licz-
nych ruchawkach i potyczkach przy niespokojnej
„wschodniej ścianie” dawnej Rzeczypospolitej.
W w. XVIII w związku z reformą wojskową oddzia-
ły te przemianowano na pułki straży przedniej i puł-
ki ułanów. Ci sami lekkokonni zbierali potem zasłu-
żone laury jako szwoleżerowie gwardii w służbie na-
poleońskiej, jako ułani Księstwa i ułani Królestwa.
Poważnie wpłynęli na rozwój analogicznych formacji
w wielu innych państwach. Odrodzili się w forma-
cjach polskich czasu I wojny światowej (ułani Beliny)
i do nowego, acz złudnego rozkwitu doszli po odzys-
kaniu niepodległości, aby wreszcie i ostatecznie do-
biec swego kresu w tragicznej kampanii wrześnio-
wej r. 1939.
W tym nader pobieżnym przeglądzie poprzez wie-
ki zdumiewa wszelako stałość czynników i cech, któ-
rymi odznaczała się polska lekka jazda: polot i fan-
tazja, oryginalny styl i nieporównana elegancja, od-
waga granicząca z pogardą śmierci lub kawalerską
18 s. Dembiński w artykule na temat konia kawa-
leryjskiego (Księga Jazdy Polskiej, j.w., s. 260) dał taką
charakterystykę rasy polskiej: „Potężna kłoda (tj. tułów)
o szerokiej, głębokiej piersi, silnie ożebrowanym, raczej
prostym grzbiecie i szerokim mocnym zadzie, wysoko no-
siła niezbyt długą szyję, zakończoną ładnym suchym
łbem. Duże wypukłe oko, krótkie ruchliwe ucha i rasowe
nozdrza zdradzały żywe, bojowe usposobienie. Tułów opie-
rał się na krótkiej, mocnej a żelaznym kopytem zakończo-

brawurą, przy tym niezmiennie ulubiona broń, szabla,
lanca, łuk, potem pistolety. Ogromną w tym rolę
odgrywał polski koń: śmigły, mocny, wytrwały,
wprawiony w kłus i galop. Rasa konia polskiego, od-
mienna od rasy ciężkich koni zachodnich, fryzów lub
hiszpańskich dzianetów, lecz inna też od koni czystej
krwi arabskiej, niemniej cenna, zaświadczona nie-
licznymi wizerunkami z epoki, bardziej opisami, za-
ginęła w początkach w. XIX; ostateczny cios zadały
jej kampanie napoleońskie, zwłaszcza rosyjska z
r. 1812 18.
Już w XVII w. wszystkie wymienione cechy były
na tyle zdefiniowane, aby bez trudu odróżnić lekką
jazdę polską od jej współczesnych lekkich formacji
kawaleryjskich, jazdy tureckiej, arabskiej (mauretań-
skiej), węgierskiej czy moskiewskiej. Te różnice, wi-
doczne dla nas, były tym bardziej wyraźne dla ludzi
w w. XVII. (il. 3—13). Tym bardziej odczuwali je
artyści, sprawozdawcy epoki, tacy właśnie jak Ste-
fano della Bella. Świadczy o tym choćby sam temat
i tytuł znanego cyklu rycin: Jeźdźcy polscy, węgier-
scy i mauretańscy. Jakiż by sens miał ów podział,
jeśliby wyraźnych różnic, jak utrzymuje Held, w
ubiorze i stylu tych narodów nie było. Ludzie baroku
na równi z ludźmi renesansu byli niezmiernie wy-
czuleni na odmiany i właściwości etniczne mody19.
nej nodze. Owłosienie było zazwyczaj bogate, szczególnie
z dużą fantazją odsądzonego ogona...”.
19 Dowodzą tego nie tylko liczne zachowane serie ko-
stiumologiczne, albumy strojów narodowych, drukowane
i ręcznie kolorowane wzorniki, jak słynny C. V e c e 11 i o,
Degli Abiti Antichi e Moderni, 1590, ale i bardzo popularny
zwyczaj aranżowania wielonarodowych grup kostiumowych
na różne uroczyste okazje. Wspomina o nich Held wymie-
niając odpowiedni pochód w czasie koronacji cesarza Leo-

94