Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (26.1964)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI






Tabl. III.: 18. Brodnica, chór fary; 19. Pelplin, kościół klasztorny,
pn. fasada transeptu; 20. Chełmno, kościół dominikanów; 21. Toruń,
kościół NMP; 22. Gdańsk, kościół NMP

zamku w Malborku. W tym samym
czasie lub też nieco wcześniej pow-
stają mniejsze w skali założenia ko-
ściołów miejskich jak św. Jana w
Toruniu, czy fary w Chełmnie. Nie-
zróżnicowane lico ich elewacji oży-
wiają starannie opracowane pro-
porcje okien wschodnich, potrój-
nych płycin na osi pod nimi, które
harmonizują z podobnie starannie
opracowanymi szczytami. Jednoli-

tość i integralność kompozycji ele-
wacji i szczytu podkreśla środkowe
okno przechodzące z elewacji w po-
le szczytu i(do czego przykłady już
przytoczono). Zachowując wrażenie
monumentalności i warowności, cie-
kawie rozwiązał architekt fasadę
zachodnią Zamku Wysokiego w
Malborku, dzięki ożywieniu ele-
wacji wysokimi blendami między
flankującymi ją wieżyczkami, arty-

kułującymi mur na całej wysokości.
Podobne rzędy płycin nadają cha-
rakter elewacji wschodniej kaplicy
św. Jerzego w Radzyniu (XIII w.),
kościołów w Czarnym Dolnym, Mą-
towach, Żmijewie. Inny, nieco póź-
niejszy sposób opracowania fasady,
to alternowanie okien i blend tej
samej wysokości, czego przykładem
fara w Radzyniu, kościół w Cheł-
moniach, z Torunia zaś Ratusz No-
womiejski, Dwór Artusa, kamie-
nica przy ulicy Kopernika 15. Na-
leży tu zwrócić uwagę, że szczyty
podobnie opracowanych fasad odci-
nają się od strefy elewacji. Niczym
innym, jak rozwinięciem zasady
alternacji okna i blendy jest u-
mieszczenie na skarpach kościoła
św. Jakuba w Toruniu wąskich
blend, które rytmizują elewację na
tej samej zasadzie, mimo iż leżą na
innej płaszczyźnie niż okna. Przy-
kładu organicznego powiązania fa-
sady ze szczytem dostarcza chór te-
goż kościoła: mimo że strefa szczy-
tu jest wyodrębniona tektonicznie
z elewacji, to jednak sterczyny wy-
rastające ze skarp i optycznie się
z nimi wiążące spajają fasadę w
jedną całość. Zjawisku temu towa-
rzyszy kolorystyczne traktowanie
detalu architektonicznego, użycie
glazurowanych kształtek i cegieł.
W następnym i już ostatnim eta-
pie rozwojowym zauważa się prze-
ciwstawianie surowych, wielkich
powierzchni muru, działających o-
gromem płaszczyzn (np. Toruń i
Gdańsk: kościoły Mariackie). Barw-
nie potraktowane, dekoracyjne ko-
ronki szczytów wiążą się z elewacją
przy pomocy flankujących wieży-
czek nasadzonych na korpus.
Geneza form. Przechodząc
do omówienia genezy szczytów i
elewacji należy stwierdzić, że nie
udało się znaleść wzoru dla ty-
pu najstarszego, reprezentowanego
przez kościoły NMP w Elblągu, św.
Jana w Toruniu oraz katedrę we
Fromborku. Analogię do szczytu
fary w Chełmnie stanowią szczyty
transeptu kościoła cysterskiego w
Chorin (1280—90), o podobnie za-
komponowanym polu podzielonym
na dwie strefy flankowane fialami,
które osadzono tu na zredukowa-
nych formach poligonalnych wieży-
czek flankujących, czy też lizenach
narożnyćh. Wniosek wynikający z
analizy form pozwala na postawie-
nie tezy, że obydwa projekty wy-
konali budowniczowie pochodzący
z tego samego kręgu cysterskich
strzech budowlanych. Kompozycja
fasady wschodniej kościoła św. Du-
cha w Chełmnie jest redukcją pro-
gramu form charakterystycznych
dla strzech w Chorin i Chełmnie.

214