DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Rozprawy
DOI article:Paszenda, Jerzy: Dzieje fundacji i budowy kościoła św. Jana w Jarosławiu 1568-98
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.47896#0011
rozprawy
JERZY PASZENDA
DZIEJE FUNDACJI I BUDOWY KOŚCIOŁA ŚW. JANA W JAROSŁAWIU 1568—98*
i
Kościoł św. Jana w Jarosławiu stanowi obiekt
architektoniczny bardzo interesujący ze względu na
różnorodność form stylowych i niezwykły układ
przestrzenny. Ponadto jest to najstarszy kościół zbu-
dowany przez jezuitów na terenie Polski1 i zarazem
główne dzieło architekta Józefa Briccio.
Dzisiejsza forma budynku jest wynikiem wielu
przemian, którym kościół podlegał w ciągu czterech
wieków istnienia. Od pierwszego wejrzenia można
rozróżnić elementy pochodzące z różnych epok. Usta-
lenie chronologii tych nawarstwień i rozszyfrowanie
pierwotnego układu kościoła jest sprawą niezmiernie
doniosłą i ciekawą, ale jednocześnie bardzo trudną
do przeprowadzenia. Podstawą i punktem wyjścia
musi być odpowiednio szeroka baza źródłowa. Ogrom-
na większość źródeł dotyczących tego obiektu znajduje
się w archiwach jezuickich, które były długi czas
niedostępne. Korzystał z nich kiedyś ks. Stanisław
Załęski do swej pięciotomowej pracy poświęconej je-
zuitom 2, ale ze względu na zbyt rozległy zakres tema-
tu, sprawy dotyczące sztuki potraktował bardzo po-
bieżnie i niedokładnie. Niniejsza praca ma przedsta-
wić te same źródła, ale przebadane pod kątem dziejów
architektury. Nie ma to być monograficzne opraco-
wanie architektury kościoła, lecz jedynie prezentacja
przekazów źródłowych z archiwów jezuickich, z do-
łączeniem nielicznych materiałów pochodzenia je-
zuickiego znajdujących się obecnie w bibliotekach
krakowskich. Nie uwzględniono natomiast archiwa-
liów znajdujących się w Przemyślu, Jarosławiu
i Lwowie.
Źródła można podzielić na dwie grupy: źródła
o charakterze kronikarskim oraz. korespondencja je-
zuitów. Do pierwszej grupy należą: Brevis narratio
originis et fundationis collegii Jaroslaviensis SJ spi-
sana w r. 1587 3, Annuae litterae4 mówiące zasadni-
czo o działalności jezuitów, a tylko ubocznie o budo-
wie, oraz Epithome historiae templi, czyli wyciąg
z historii kościoła i historii kolegium5. Pewne uzu-
pełnienie historii stanowi księga rachunkowa6, w
okresie budowy prowadzona dość szczegółowo i po-
zwalająca ustalić kolejność prac przy kościele. Ko-
respondencja jezuitów polskich z generałem zakonu
w XVI w. jest mało znana, choć zachowała się w du-
żej ilości7. Dotąd ogłoszono drukiem jedynie listy
Skargi i Wujka8. Reszta pozostaje w rękopisie, nie-
raz trudna do odczytania. Znaczna część listów zo-
stała w niniejszej pracy wykorzystana po raz pierw-
szy. Jest to kopalnia wiadomości, zwłaszcza do okresu
poprzedzającego budowę kolegium, kiedy rozstrzygały
się najważniejsze sprawy fundacji. Dzięki temu moż-
na poznać okoliczności i czynniki, które wpływały
na wybór miejsca, wielkość gmachów i czas rozpo-
częcia budowy. Szczególnie cenne są przekazy mó-
wiące o sporządzeniu projektów i o ich autorstwie,
a także o zmianie pierwotnie zamierzonej lokalizacji
kolegium, co wiąże się z problemem sytuacji dawnego
grodziska, a tym samym rzutuje na wcześniejsze dzie-
je zabudowy miasta. Przedstawione poniżej dzieje
fundacji potraktowane są skrótowo. Stan zachowania
źródeł pozwala na znacznie dokładniejsze opracowa-
nie. Natomiast w latach późniejszych, gdy fundacja
weszła na normalne tory, coraz mniej mówi się o niej
w korespondencji. W okresie budowy znajdujemy
o niej zaledwie drobne wzmianki w listach, a pod-
stawowym źródłem stają się kroniki.
II
W r. 1568 ks. Piotr Skarga zrezygnował z godności
kanonika katedry lwowskiej i z początkiem listopa-
da wybrał się w drogę do Rzymu, aby tam wstąpić
do nowicjatu jezuitów. Po drodze zatrzymał się w Ja-
rosławiu, gdzie był dobrze znany dziedzicom. W po-
przednim roku był obecny przy śmierci Jana Krzy-
sztofa Tarnowskiego kasztelana wojnickiego9. Teraz
* Praca ta była referowana na zebraniu naukowym Od-
działu Lubelskiego SHS w dniu 17.V.1969 r.
1 Wcześniej, bo w latach 1567—87, zbudowano kościół je-
zuicki w Pułtusku, lecz istniał on tylko do poł. w. XVII.
2 S. ZAŁĘSKI, Jezuici w Polsce, Lwów 1900—1905. O Ja-
rosławiu w t. I, S. 212—215, t. IV, s. 157—180.
3 Archivum Romanum Societatis Jesu (cyt. dalej: ARSI)
w dziale Polonica t. 75: Brevis narratio... 1587.
1 ARSI, początkowe lata w dziale Germanica, dalsze w
Polonica: Annuae litterae.
5 Bibl. Oddz. PAN w Krakowie, rkps 255: Epithome Hi-
storiae Templi S. Joannis ex Historia Templi Jaroslaviensis
et Collegii desumpta (1570—1712).
6 Bibl. Jagiell. rkps 270: Liber rationum Coli. Jarosla-
viensis.
7 ARSI, szereg tomów w dziale Germanica.
8 Listy ks. Piotra Skargi TJ z lat 1566-1610 podług auto-
grafów wydał i objaśnił ks. Jan SYGANSKI TJ, Kraków
1912; — Korespondencja księdza Jakóba Wujka z Wągrów-
ca z lat 1569—1596 podług autografów wydał i objaśnił ks.
Jan SYGANSKI TJ, Poznań 1917 (Odbitka z „Rocz. Tow.
Przyj. Nauk.” XLIV); — Uzupełnienie korespondencji Wujka
(wyd. Jan POPLATEK) „Polonia Sacra” III, 1950, s. 66—91.
9 J. WIELEWICKI, Dziennik spraw domu zakonnego
OO. Jezuitów u św. Barbary w Krakowie, t. III, Kraków
1889, s. 74.
3
JERZY PASZENDA
DZIEJE FUNDACJI I BUDOWY KOŚCIOŁA ŚW. JANA W JAROSŁAWIU 1568—98*
i
Kościoł św. Jana w Jarosławiu stanowi obiekt
architektoniczny bardzo interesujący ze względu na
różnorodność form stylowych i niezwykły układ
przestrzenny. Ponadto jest to najstarszy kościół zbu-
dowany przez jezuitów na terenie Polski1 i zarazem
główne dzieło architekta Józefa Briccio.
Dzisiejsza forma budynku jest wynikiem wielu
przemian, którym kościół podlegał w ciągu czterech
wieków istnienia. Od pierwszego wejrzenia można
rozróżnić elementy pochodzące z różnych epok. Usta-
lenie chronologii tych nawarstwień i rozszyfrowanie
pierwotnego układu kościoła jest sprawą niezmiernie
doniosłą i ciekawą, ale jednocześnie bardzo trudną
do przeprowadzenia. Podstawą i punktem wyjścia
musi być odpowiednio szeroka baza źródłowa. Ogrom-
na większość źródeł dotyczących tego obiektu znajduje
się w archiwach jezuickich, które były długi czas
niedostępne. Korzystał z nich kiedyś ks. Stanisław
Załęski do swej pięciotomowej pracy poświęconej je-
zuitom 2, ale ze względu na zbyt rozległy zakres tema-
tu, sprawy dotyczące sztuki potraktował bardzo po-
bieżnie i niedokładnie. Niniejsza praca ma przedsta-
wić te same źródła, ale przebadane pod kątem dziejów
architektury. Nie ma to być monograficzne opraco-
wanie architektury kościoła, lecz jedynie prezentacja
przekazów źródłowych z archiwów jezuickich, z do-
łączeniem nielicznych materiałów pochodzenia je-
zuickiego znajdujących się obecnie w bibliotekach
krakowskich. Nie uwzględniono natomiast archiwa-
liów znajdujących się w Przemyślu, Jarosławiu
i Lwowie.
Źródła można podzielić na dwie grupy: źródła
o charakterze kronikarskim oraz. korespondencja je-
zuitów. Do pierwszej grupy należą: Brevis narratio
originis et fundationis collegii Jaroslaviensis SJ spi-
sana w r. 1587 3, Annuae litterae4 mówiące zasadni-
czo o działalności jezuitów, a tylko ubocznie o budo-
wie, oraz Epithome historiae templi, czyli wyciąg
z historii kościoła i historii kolegium5. Pewne uzu-
pełnienie historii stanowi księga rachunkowa6, w
okresie budowy prowadzona dość szczegółowo i po-
zwalająca ustalić kolejność prac przy kościele. Ko-
respondencja jezuitów polskich z generałem zakonu
w XVI w. jest mało znana, choć zachowała się w du-
żej ilości7. Dotąd ogłoszono drukiem jedynie listy
Skargi i Wujka8. Reszta pozostaje w rękopisie, nie-
raz trudna do odczytania. Znaczna część listów zo-
stała w niniejszej pracy wykorzystana po raz pierw-
szy. Jest to kopalnia wiadomości, zwłaszcza do okresu
poprzedzającego budowę kolegium, kiedy rozstrzygały
się najważniejsze sprawy fundacji. Dzięki temu moż-
na poznać okoliczności i czynniki, które wpływały
na wybór miejsca, wielkość gmachów i czas rozpo-
częcia budowy. Szczególnie cenne są przekazy mó-
wiące o sporządzeniu projektów i o ich autorstwie,
a także o zmianie pierwotnie zamierzonej lokalizacji
kolegium, co wiąże się z problemem sytuacji dawnego
grodziska, a tym samym rzutuje na wcześniejsze dzie-
je zabudowy miasta. Przedstawione poniżej dzieje
fundacji potraktowane są skrótowo. Stan zachowania
źródeł pozwala na znacznie dokładniejsze opracowa-
nie. Natomiast w latach późniejszych, gdy fundacja
weszła na normalne tory, coraz mniej mówi się o niej
w korespondencji. W okresie budowy znajdujemy
o niej zaledwie drobne wzmianki w listach, a pod-
stawowym źródłem stają się kroniki.
II
W r. 1568 ks. Piotr Skarga zrezygnował z godności
kanonika katedry lwowskiej i z początkiem listopa-
da wybrał się w drogę do Rzymu, aby tam wstąpić
do nowicjatu jezuitów. Po drodze zatrzymał się w Ja-
rosławiu, gdzie był dobrze znany dziedzicom. W po-
przednim roku był obecny przy śmierci Jana Krzy-
sztofa Tarnowskiego kasztelana wojnickiego9. Teraz
* Praca ta była referowana na zebraniu naukowym Od-
działu Lubelskiego SHS w dniu 17.V.1969 r.
1 Wcześniej, bo w latach 1567—87, zbudowano kościół je-
zuicki w Pułtusku, lecz istniał on tylko do poł. w. XVII.
2 S. ZAŁĘSKI, Jezuici w Polsce, Lwów 1900—1905. O Ja-
rosławiu w t. I, S. 212—215, t. IV, s. 157—180.
3 Archivum Romanum Societatis Jesu (cyt. dalej: ARSI)
w dziale Polonica t. 75: Brevis narratio... 1587.
1 ARSI, początkowe lata w dziale Germanica, dalsze w
Polonica: Annuae litterae.
5 Bibl. Oddz. PAN w Krakowie, rkps 255: Epithome Hi-
storiae Templi S. Joannis ex Historia Templi Jaroslaviensis
et Collegii desumpta (1570—1712).
6 Bibl. Jagiell. rkps 270: Liber rationum Coli. Jarosla-
viensis.
7 ARSI, szereg tomów w dziale Germanica.
8 Listy ks. Piotra Skargi TJ z lat 1566-1610 podług auto-
grafów wydał i objaśnił ks. Jan SYGANSKI TJ, Kraków
1912; — Korespondencja księdza Jakóba Wujka z Wągrów-
ca z lat 1569—1596 podług autografów wydał i objaśnił ks.
Jan SYGANSKI TJ, Poznań 1917 (Odbitka z „Rocz. Tow.
Przyj. Nauk.” XLIV); — Uzupełnienie korespondencji Wujka
(wyd. Jan POPLATEK) „Polonia Sacra” III, 1950, s. 66—91.
9 J. WIELEWICKI, Dziennik spraw domu zakonnego
OO. Jezuitów u św. Barbary w Krakowie, t. III, Kraków
1889, s. 74.
3