DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Kronika Stowarzyszenia Historyków Sztuki
DOI article:Kruszelnicka, Janina: Regina Coeli - grupa rzeźb późnogotyckich w Ziemi Chełmińskiej
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.47896#0095
KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI
JANINA KRUSZELNICKA
REGINA COELI GRUPA RZEŹB PÓŹNOGOTYCKICH W ZIEMI CHEŁMIŃSKIEJ
(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału
ii 23.111.19'70 r.)
Przedmiotem referatu jest gru-
pa drewnianych figur z początku
XVI w., pochodzących z Ziemi
Chełmińskiej, a należących do
określonego typu ikonograficznego.
Typ ten to Maria — z Dzieciątkiem
na ręku lub bez Dzieciątka — sto-
jąca na półksiężycu, z dwoma
aniołkami u stóp.
Przedstawienie to, zwane umow-
nie w niniejszym referacie Regina
Coeli, tworzy w Ziemi Chełmiń-
skiej zespół stosunkowo dość licz-
ny: na ogólną liczbę ok. 70 obiek-
tów rzeźby późnogotyckiej przypa-
da 6 obiektów należących do tej
grupy. Są to: Maria z Dzieciątkiem
z kościoła św. Jakuba w Toruniu,
Maria z Dzieciątkiem z kościoła
paraf, w Grzywnej pow. Toruń,
Maria z Dzieciątkiem z kościoła
paraf, w Świerczynkach pow. To-
ruń, Maria z Dzieciątkiem z polip-
tyku w katedrze we Fromborku na
Warmii, Maria z Dzieciątkiem z koś-
cioła ipocyteterskiego w Wągrowcu
(Wielkonolska) oraz Maria bez
Dzieciątka, z dłońmi złożonvmi. do
modlitwy — z katedry w Chełmży
(obecnie w zbiorach Nurii Bisku-
piej w Pelplinie!. Jak wynika z
oowyższeao wyliczenia. niektóre z
t.vch obiektów znaiduia s’> poza
granicami Ziemi Chełmińskiej, jed-
nak ze względu na powstanie w tu-
tejszych warsztatach zaliczane są
do dzieł rzeźby omawianego terenu.
Trzeba podkreślić, że typ iko-
nograficzny Regina Coeli jest w
ogóle rzadki, zwłaszcza na obsza-
rze Polski. Liczniej pojawia się na
terenie Niemiec południowych,
szczególnie w rdzennej Bawarii i
Frankonii. Tam też znajduje się
najstarszy znany autorce okaz tego
typu: figura Marii z Dzieciątkiem
z kościoła św. Sebałda w Norym-
berdze, datowana przez Findera na
ok. 1430 r. Okres rozkwitu tego
przedstawienia przypada na 2. po-
łowę XV i początek XVI w. Typ
Regina Coeli występuje przede
wszystkim w rzeźbie, rzadziej w
malarstwie i grafice.
Geneza ikonograficzna typu Re-
gina Coeli jest bardzo złożona. Pod
względem ikonograficzno-plastycz-
nym wydaje się on najbliżej spo-
krewniony z typem Assunty, tj.
Marii z Dzieciątkiem na ręku, lub
bez Dzieciątka, otoczonej glorią
słonecznych promieni, stojącej na
półksiężycu. Przedstawienie Regina
Coeli różni się od „klasycznego”
typu Assunty brakiem promienistej
glorii i wprowadzeniem aniołków
u stóp Marii, jednak różnica ta nie
zawsze jest wyraźna, gdyż niektóre
okazy Regina Coeli mają ową glo-
rię z promieni.
Zatem przy omawianiu genezy
typu Regina Coeli musi być rów-
nież uwzględniona w szerokim za-
kresie geneza t.vpu Marii w sło-
necznych promieniach, ponieważ
ani genezy, ani dróg rozwoju obu
tych typów ikonograficznych nie da
się w żadnym wypadku od siebie
oddzielić.
Przedstawienie Assunty wywo-
dzi się z wizji św. Jana, zawartej
w XII rozdziale Apokalipsy: „I
ukazał się znak wielki na niebie:
Niewiasta obleczona w słońce, a
księżyc pod jej nogami, a na gło-
wie jej korona z gwiazd dwunaści:
A mając w żywocie wołała pracu-
jąc i męczyła się, aby urodziła... I
porodziła syna mężczyznę, który
miał rządzić wszystkie pogany la-
ską żelazną...”.
Na chrześcijańskim Wschodzie
— przede wszystkim w Syrii —
już w II w. zaczęto identyfikować
ową Niewiastę z Apokalipsy z Ko-
ściołem upersonifikowanym w po-
staci kobiecej. Od IV w. zaczął
stopniowo kształtować się pogląd o
Toruńskiego w dniu 26.VI.1969 r.
identyczności Kościoła z postacią
Madonny. Podwójna interpretacja
Niewiasty Apokaliptycznej: ekle-
zjologiczna i maryjna, przyjęła się
także w teologii zachodniej. Na Za-
chodzie najsłynniejszy komentarz
do Apokalipsy napisał Beda Vene-
rabilis (VII/VIII w.). Interpretację
postaci Niewiasty Apokaliptycznej
zaczerpnął z dzieła stanowiącego
przez stulecia podstawę takich ko-
mentarzy: był nim komentarz Ty-
choniusza, powstały na Bliskim
Wschodzie w 380 r. (obecnie znany
tylko z późniejszych rekonstrukcji).
Według Tychoniusza wszech-
świat składa się z trzech sfer: sfe-
ry najniższej obejmującej ziemię i
wodę, sfery powietrza rozciągającej
się między ziemią a księżycem oraz
sfery ognia i światła rozciągającej
się od księżyca w górę: tam, gdzie
króluje słońce. Dwie niższe sfery
są przeniknięte elementami mate-
rii, natomiast sfera ognia i światła
składa się z substancji niemate-
rialnej. Zatem Niewiasta z Apoka-
lipsy, odziana w słońce i stojąca
ponad księżycem leżącym u jej
stóp, znajduje się w owej najwyż-
szej sferze — ognia i światła —
mając nad sobą już tylko Absolut:
Boga.
Księżyc pod stopami Niewiasty
jest granicą, oddzielającą sferę naj-
wyższą od sfer niższych. W okre-
sie wczesnego chrzęścijaństwa księ-
życowi przypisywano z tego powo-
du znaczenie dodatnie (uważano go
za symbol Kościoła), później zaś
przeniesiono na symbolikę księży-
ca tę ujemną ocenę, jaką posiada-
ły dwie niższe sfery (szczególnie
ujemnie oceniano sferę powietrza,
gdzie miało się rozciągać państwo
demonów). Zaczęto uważać księżvc
za symbol niestałości, zmienności
doczesnego świata, a to z powodu
zmienności tarczy księżycowej, któ-
87
JANINA KRUSZELNICKA
REGINA COELI GRUPA RZEŹB PÓŹNOGOTYCKICH W ZIEMI CHEŁMIŃSKIEJ
(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału
ii 23.111.19'70 r.)
Przedmiotem referatu jest gru-
pa drewnianych figur z początku
XVI w., pochodzących z Ziemi
Chełmińskiej, a należących do
określonego typu ikonograficznego.
Typ ten to Maria — z Dzieciątkiem
na ręku lub bez Dzieciątka — sto-
jąca na półksiężycu, z dwoma
aniołkami u stóp.
Przedstawienie to, zwane umow-
nie w niniejszym referacie Regina
Coeli, tworzy w Ziemi Chełmiń-
skiej zespół stosunkowo dość licz-
ny: na ogólną liczbę ok. 70 obiek-
tów rzeźby późnogotyckiej przypa-
da 6 obiektów należących do tej
grupy. Są to: Maria z Dzieciątkiem
z kościoła św. Jakuba w Toruniu,
Maria z Dzieciątkiem z kościoła
paraf, w Grzywnej pow. Toruń,
Maria z Dzieciątkiem z kościoła
paraf, w Świerczynkach pow. To-
ruń, Maria z Dzieciątkiem z polip-
tyku w katedrze we Fromborku na
Warmii, Maria z Dzieciątkiem z koś-
cioła ipocyteterskiego w Wągrowcu
(Wielkonolska) oraz Maria bez
Dzieciątka, z dłońmi złożonvmi. do
modlitwy — z katedry w Chełmży
(obecnie w zbiorach Nurii Bisku-
piej w Pelplinie!. Jak wynika z
oowyższeao wyliczenia. niektóre z
t.vch obiektów znaiduia s’> poza
granicami Ziemi Chełmińskiej, jed-
nak ze względu na powstanie w tu-
tejszych warsztatach zaliczane są
do dzieł rzeźby omawianego terenu.
Trzeba podkreślić, że typ iko-
nograficzny Regina Coeli jest w
ogóle rzadki, zwłaszcza na obsza-
rze Polski. Liczniej pojawia się na
terenie Niemiec południowych,
szczególnie w rdzennej Bawarii i
Frankonii. Tam też znajduje się
najstarszy znany autorce okaz tego
typu: figura Marii z Dzieciątkiem
z kościoła św. Sebałda w Norym-
berdze, datowana przez Findera na
ok. 1430 r. Okres rozkwitu tego
przedstawienia przypada na 2. po-
łowę XV i początek XVI w. Typ
Regina Coeli występuje przede
wszystkim w rzeźbie, rzadziej w
malarstwie i grafice.
Geneza ikonograficzna typu Re-
gina Coeli jest bardzo złożona. Pod
względem ikonograficzno-plastycz-
nym wydaje się on najbliżej spo-
krewniony z typem Assunty, tj.
Marii z Dzieciątkiem na ręku, lub
bez Dzieciątka, otoczonej glorią
słonecznych promieni, stojącej na
półksiężycu. Przedstawienie Regina
Coeli różni się od „klasycznego”
typu Assunty brakiem promienistej
glorii i wprowadzeniem aniołków
u stóp Marii, jednak różnica ta nie
zawsze jest wyraźna, gdyż niektóre
okazy Regina Coeli mają ową glo-
rię z promieni.
Zatem przy omawianiu genezy
typu Regina Coeli musi być rów-
nież uwzględniona w szerokim za-
kresie geneza t.vpu Marii w sło-
necznych promieniach, ponieważ
ani genezy, ani dróg rozwoju obu
tych typów ikonograficznych nie da
się w żadnym wypadku od siebie
oddzielić.
Przedstawienie Assunty wywo-
dzi się z wizji św. Jana, zawartej
w XII rozdziale Apokalipsy: „I
ukazał się znak wielki na niebie:
Niewiasta obleczona w słońce, a
księżyc pod jej nogami, a na gło-
wie jej korona z gwiazd dwunaści:
A mając w żywocie wołała pracu-
jąc i męczyła się, aby urodziła... I
porodziła syna mężczyznę, który
miał rządzić wszystkie pogany la-
ską żelazną...”.
Na chrześcijańskim Wschodzie
— przede wszystkim w Syrii —
już w II w. zaczęto identyfikować
ową Niewiastę z Apokalipsy z Ko-
ściołem upersonifikowanym w po-
staci kobiecej. Od IV w. zaczął
stopniowo kształtować się pogląd o
Toruńskiego w dniu 26.VI.1969 r.
identyczności Kościoła z postacią
Madonny. Podwójna interpretacja
Niewiasty Apokaliptycznej: ekle-
zjologiczna i maryjna, przyjęła się
także w teologii zachodniej. Na Za-
chodzie najsłynniejszy komentarz
do Apokalipsy napisał Beda Vene-
rabilis (VII/VIII w.). Interpretację
postaci Niewiasty Apokaliptycznej
zaczerpnął z dzieła stanowiącego
przez stulecia podstawę takich ko-
mentarzy: był nim komentarz Ty-
choniusza, powstały na Bliskim
Wschodzie w 380 r. (obecnie znany
tylko z późniejszych rekonstrukcji).
Według Tychoniusza wszech-
świat składa się z trzech sfer: sfe-
ry najniższej obejmującej ziemię i
wodę, sfery powietrza rozciągającej
się między ziemią a księżycem oraz
sfery ognia i światła rozciągającej
się od księżyca w górę: tam, gdzie
króluje słońce. Dwie niższe sfery
są przeniknięte elementami mate-
rii, natomiast sfera ognia i światła
składa się z substancji niemate-
rialnej. Zatem Niewiasta z Apoka-
lipsy, odziana w słońce i stojąca
ponad księżycem leżącym u jej
stóp, znajduje się w owej najwyż-
szej sferze — ognia i światła —
mając nad sobą już tylko Absolut:
Boga.
Księżyc pod stopami Niewiasty
jest granicą, oddzielającą sferę naj-
wyższą od sfer niższych. W okre-
sie wczesnego chrzęścijaństwa księ-
życowi przypisywano z tego powo-
du znaczenie dodatnie (uważano go
za symbol Kościoła), później zaś
przeniesiono na symbolikę księży-
ca tę ujemną ocenę, jaką posiada-
ły dwie niższe sfery (szczególnie
ujemnie oceniano sferę powietrza,
gdzie miało się rozciągać państwo
demonów). Zaczęto uważać księżvc
za symbol niestałości, zmienności
doczesnego świata, a to z powodu
zmienności tarczy księżycowej, któ-
87