DOI issue:
Nr. 4
DOI article:Kronika Stowarzyszenia Historyków Sztuki
DOI article:Stobiecka, Zofia: Architektura zespołu kościelno-klasztornego na Karczówce w Kielcach
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.47896#0427
KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI
ZOFIA STOBIECKA
ARCHITEKTURA ZESPOŁU KOŚCIELNO-KLASZTORNEGO NA KARCZÓWCE W KIELCACH
(Streszczenie referatu wygłoszonego
na zebraniu naukowym Oddziału
Kieleckiego w dniu 3.IY.1970 r.)
Zespół kościelne-klasztorny na
Karczówce w Kielcach zawdzięcza
swoje powstanie fundacji biskupa
krakowskiego Marcina Szysizkow-
skiego. Motywem fundacji, której
akt erekcyjny został wystawiony w
Kielcach 2.V.1624 r., było wotum, ja-
kie złożył biskup dwa lata przed-
tem w czasie panującej zarazy, któ-
ra nawiedziła Kielce, stanowiące do
1789 r. własność biskupów krakow-
skich. Szyszkowski złożył ślubowa-
nie, że jeżeli za przyczyną św. Ka-
rola Boromeusza, uważanego za pa-
trona od morowej zarazy, zaraza
ustanie, wybuduje kościół pod jego
wezwaniem. Zaraz po złożeniu ślu-
bowania przystąpiono do budowy
kościoła i w chwili sporządzania
aktu erekcyjnego budowa była już
zaawansowana. W czasie budowy
fundator zmień® decyzję i posta-
nowił kościół powierzyć bernardy-
nom. W chwili śmierci biskupa, 30
kwietnia 1630 r., budowa musiała
być na ukończeniu, gdyż w lipcu te-
goż roku wykonawca testamentu,
jego bratanek Mikołaj Szyszkowski,
ofiarował przez swojego delegata
nową placówkę zakonnikom zebra-
nym na kapitule w Lublinie. W
chwili objędia tej placówki przez
bernardynów nie było jeszcze mu-
rowanego budynku klasztornego,
gdyż Marcin Szyszkowski podjąw-
szy decyzję osadzenia bernardynów
•powiększył pierwotny drewniany
dom plebana zmieniając go na tym-
czasowe pomieszczenie dla zakon-
ników,.
Ten malowniczo' usytuowany ze-
spół składa się z trzech budynków
murowanych, tj.: kościoła, klasztoru
i zabudowań gospodarczych wraz z
ogrodem, tworzących zwartą całość
Otoczoną murem. Z pierwszej fazy
budowy rozpoczętej po 1622 r. po-
chodzi kościół założony na planie
prostokąta z prezbiterium zamknię-
tym prosto, zwróconym na zachód
i przylegającą do niego od północy
zakrystią. Wymiary kościoła są nie-
wielkie: wraz z prezbiterium 23 m,
z czego na prezbiterium przypada
5 m, jego szer. 3,6 m, a szer. nawy
8 m. Prosta bryła kościoła kryta
dwuspadowym dachem jest z ze-
wnątrz gładka, bez podziałów ar-
* Fragment pracy magisterskiej na-
pisanej pod kierunkiem prof. dra Wła-
dysława Tomkiewicza w 1969 r.
U. 1. Karczówka, pobernardyński ze-
spół kościelno-klasztorny, widok
ogólny. (Fot. ze zb. IS PAN)
chitcktonlcznych Węższe i niższe
jednoprzęsłowe o gładkich ścianach
prezbiterium sklepione jest koleb-
kowo-krzyżowo, zaś dwuprzęsłowa
nawa kościoła posiadająca takie sa-
mo sklepienie rozczłonkowana jest
podwójnymi piłastrami. Pilastry te
stanowią jedyny element podziału
architektonicznego. Oświetlenie ko-
ścioła stanowią obecnie trzy okna
od pd., zamknięte półkoliście, u-
mieszczone w prezbiterium i w na-
wie. Należy założyć, iż w koncepcji
pierwotnej kościoła jako parafial-
nego zaplanowane były dwa analo-
giczne okna w pn. ścianie nawy
a zamurowane następnie przy bu-
dowie przejścia między zakrystią
a klasztorem zwanego kruchtą. Ko-
ściół ten prosty i dość surowy, w
którym doszukać się można jeszcze
swoistych tradycji romańskich, jest
prawdopodobnie wytworem rodzi-
mego kieleckiego środowiska bu-
dowlanego.
Pierwsza faza budowy została u-
kończona w 1628 r., na co wskazuje
zarówno tablica erekcyjna, jak i da-
ta umieszczona na portalu w kruch-
cie. Portal ten o charakterze późno-
renesansowym stanowił według
pierwotnej koncepcji główne wej-
ście. Zmiany, które nastąpiły po
1628 r., objęły budowę kr uch ty z
wieżą na osi kościoła oraz dobudo-
wę tzw. kruchty przy ścianie pn.,
a zawierającej przejście z zakrystii
do pierwotnego drewnianego bu-
dynku klasztornego. Wybudowanie
kruchty z kwadratową Wieżą na osi
spowodowało, że powstało nowe
wejście do kościoła od strony pd.
przez kruchtę. O tym, że tak było
istotnie, może świadczyć różnica po-
ziomów między kruchtą a posadzką
kościoła, do ■ którego wchodziło się
po stromych schodkach. Schodki te
zostały skasowane w czasie prac re-
stauracyjnych w latach 1901—07,
kiedy to obniżono poziom posadzki
w kościele i zakrystii o półtora łok-
cia. Nowe wejście do kościoła od
strony pd. spełniające swą funkcję
do dzisiaj ujęte jest we wczesno-
barokowy uszakowaty portal z her-
bem Ostoja. Podobny charakter po-
siada portal również z herbem fun-
datora a prowadzący z prezbiterium
do zakrystii. Dość surowe wczesno-
barokowe formy tych portali są od-
mienne od późnorenes ans owych
form portalu umieszczonego na osi
kościoła. Przypominają one swoim
charakterem portale z kościoła św.
Piotra i Pawła w Krakowie, por-
tale wawelskie Trevana, jak rów-
nlież pałacu biskupiego w Kielcach.
Podobieństwo to wydaje się wska-
zywać, że ich projektantem mógł
być Trevano. Za tą hipotezą prze-
mawia fakt, że na dalsze prowa-
dzenie prac na Karczówce łożyli,
oprócz kardynała Jana Alberta Wa-
zy, biskup krakowski Jakub Zadzik.
Być może, że Trevano projektując
dla Zadzika pałac w Kielcach dał
również projekt tych portali, co po-
zwoliłoby na umieszczenie daty roz-
budowy kościoła po roku 1635, tj.
po objęciu przez Zadzika biskup-
stwa krakowskiego.
Najprawdopodobniej w tym sa-
mym czasie, tj. w końcu lat trzy-
dziestych XVII w., rozpoczęto bu-
dowę murowanych budynków klasz-
tornych, które wtopiły w siebie fa-
sadę kościoła wraz z wieżą. Par-
terowe budynki klasztorne założone
są na planie czworoboku zamknię-
tego wokół prostokątnego wiryda-
rza z narożem północno-zachodnim
występującym ryza li to wo z elewa-
cji. Dwa inne ryzality występują:
jeden kwadratowy od strony
wschodniej, drugi zaś prostokątny
od północy. Budynki te kryte są
dachami dwuspadowymi z wyjąt-
kiem naroża południowo-zachodnie-
go mieszczącego kruchtę, która kry-
ta jest dachem namiotowym. Ele-
wacje zewnętrzne ścian są gładkie
bez podziałów z profilowanym
gzymsem koronującym. W trzech
skrzydłach klasztoru znajdują się
dwa trakty, które tworzą korytarz
413
ZOFIA STOBIECKA
ARCHITEKTURA ZESPOŁU KOŚCIELNO-KLASZTORNEGO NA KARCZÓWCE W KIELCACH
(Streszczenie referatu wygłoszonego
na zebraniu naukowym Oddziału
Kieleckiego w dniu 3.IY.1970 r.)
Zespół kościelne-klasztorny na
Karczówce w Kielcach zawdzięcza
swoje powstanie fundacji biskupa
krakowskiego Marcina Szysizkow-
skiego. Motywem fundacji, której
akt erekcyjny został wystawiony w
Kielcach 2.V.1624 r., było wotum, ja-
kie złożył biskup dwa lata przed-
tem w czasie panującej zarazy, któ-
ra nawiedziła Kielce, stanowiące do
1789 r. własność biskupów krakow-
skich. Szyszkowski złożył ślubowa-
nie, że jeżeli za przyczyną św. Ka-
rola Boromeusza, uważanego za pa-
trona od morowej zarazy, zaraza
ustanie, wybuduje kościół pod jego
wezwaniem. Zaraz po złożeniu ślu-
bowania przystąpiono do budowy
kościoła i w chwili sporządzania
aktu erekcyjnego budowa była już
zaawansowana. W czasie budowy
fundator zmień® decyzję i posta-
nowił kościół powierzyć bernardy-
nom. W chwili śmierci biskupa, 30
kwietnia 1630 r., budowa musiała
być na ukończeniu, gdyż w lipcu te-
goż roku wykonawca testamentu,
jego bratanek Mikołaj Szyszkowski,
ofiarował przez swojego delegata
nową placówkę zakonnikom zebra-
nym na kapitule w Lublinie. W
chwili objędia tej placówki przez
bernardynów nie było jeszcze mu-
rowanego budynku klasztornego,
gdyż Marcin Szyszkowski podjąw-
szy decyzję osadzenia bernardynów
•powiększył pierwotny drewniany
dom plebana zmieniając go na tym-
czasowe pomieszczenie dla zakon-
ników,.
Ten malowniczo' usytuowany ze-
spół składa się z trzech budynków
murowanych, tj.: kościoła, klasztoru
i zabudowań gospodarczych wraz z
ogrodem, tworzących zwartą całość
Otoczoną murem. Z pierwszej fazy
budowy rozpoczętej po 1622 r. po-
chodzi kościół założony na planie
prostokąta z prezbiterium zamknię-
tym prosto, zwróconym na zachód
i przylegającą do niego od północy
zakrystią. Wymiary kościoła są nie-
wielkie: wraz z prezbiterium 23 m,
z czego na prezbiterium przypada
5 m, jego szer. 3,6 m, a szer. nawy
8 m. Prosta bryła kościoła kryta
dwuspadowym dachem jest z ze-
wnątrz gładka, bez podziałów ar-
* Fragment pracy magisterskiej na-
pisanej pod kierunkiem prof. dra Wła-
dysława Tomkiewicza w 1969 r.
U. 1. Karczówka, pobernardyński ze-
spół kościelno-klasztorny, widok
ogólny. (Fot. ze zb. IS PAN)
chitcktonlcznych Węższe i niższe
jednoprzęsłowe o gładkich ścianach
prezbiterium sklepione jest koleb-
kowo-krzyżowo, zaś dwuprzęsłowa
nawa kościoła posiadająca takie sa-
mo sklepienie rozczłonkowana jest
podwójnymi piłastrami. Pilastry te
stanowią jedyny element podziału
architektonicznego. Oświetlenie ko-
ścioła stanowią obecnie trzy okna
od pd., zamknięte półkoliście, u-
mieszczone w prezbiterium i w na-
wie. Należy założyć, iż w koncepcji
pierwotnej kościoła jako parafial-
nego zaplanowane były dwa analo-
giczne okna w pn. ścianie nawy
a zamurowane następnie przy bu-
dowie przejścia między zakrystią
a klasztorem zwanego kruchtą. Ko-
ściół ten prosty i dość surowy, w
którym doszukać się można jeszcze
swoistych tradycji romańskich, jest
prawdopodobnie wytworem rodzi-
mego kieleckiego środowiska bu-
dowlanego.
Pierwsza faza budowy została u-
kończona w 1628 r., na co wskazuje
zarówno tablica erekcyjna, jak i da-
ta umieszczona na portalu w kruch-
cie. Portal ten o charakterze późno-
renesansowym stanowił według
pierwotnej koncepcji główne wej-
ście. Zmiany, które nastąpiły po
1628 r., objęły budowę kr uch ty z
wieżą na osi kościoła oraz dobudo-
wę tzw. kruchty przy ścianie pn.,
a zawierającej przejście z zakrystii
do pierwotnego drewnianego bu-
dynku klasztornego. Wybudowanie
kruchty z kwadratową Wieżą na osi
spowodowało, że powstało nowe
wejście do kościoła od strony pd.
przez kruchtę. O tym, że tak było
istotnie, może świadczyć różnica po-
ziomów między kruchtą a posadzką
kościoła, do ■ którego wchodziło się
po stromych schodkach. Schodki te
zostały skasowane w czasie prac re-
stauracyjnych w latach 1901—07,
kiedy to obniżono poziom posadzki
w kościele i zakrystii o półtora łok-
cia. Nowe wejście do kościoła od
strony pd. spełniające swą funkcję
do dzisiaj ujęte jest we wczesno-
barokowy uszakowaty portal z her-
bem Ostoja. Podobny charakter po-
siada portal również z herbem fun-
datora a prowadzący z prezbiterium
do zakrystii. Dość surowe wczesno-
barokowe formy tych portali są od-
mienne od późnorenes ans owych
form portalu umieszczonego na osi
kościoła. Przypominają one swoim
charakterem portale z kościoła św.
Piotra i Pawła w Krakowie, por-
tale wawelskie Trevana, jak rów-
nlież pałacu biskupiego w Kielcach.
Podobieństwo to wydaje się wska-
zywać, że ich projektantem mógł
być Trevano. Za tą hipotezą prze-
mawia fakt, że na dalsze prowa-
dzenie prac na Karczówce łożyli,
oprócz kardynała Jana Alberta Wa-
zy, biskup krakowski Jakub Zadzik.
Być może, że Trevano projektując
dla Zadzika pałac w Kielcach dał
również projekt tych portali, co po-
zwoliłoby na umieszczenie daty roz-
budowy kościoła po roku 1635, tj.
po objęciu przez Zadzika biskup-
stwa krakowskiego.
Najprawdopodobniej w tym sa-
mym czasie, tj. w końcu lat trzy-
dziestych XVII w., rozpoczęto bu-
dowę murowanych budynków klasz-
tornych, które wtopiły w siebie fa-
sadę kościoła wraz z wieżą. Par-
terowe budynki klasztorne założone
są na planie czworoboku zamknię-
tego wokół prostokątnego wiryda-
rza z narożem północno-zachodnim
występującym ryza li to wo z elewa-
cji. Dwa inne ryzality występują:
jeden kwadratowy od strony
wschodniej, drugi zaś prostokątny
od północy. Budynki te kryte są
dachami dwuspadowymi z wyjąt-
kiem naroża południowo-zachodnie-
go mieszczącego kruchtę, która kry-
ta jest dachem namiotowym. Ele-
wacje zewnętrzne ścian są gładkie
bez podziałów z profilowanym
gzymsem koronującym. W trzech
skrzydłach klasztoru znajdują się
dwa trakty, które tworzą korytarz
413