DOI issue:
Nr. 4
DOI article:Kronika Stowarzyszenia Historyków Sztuki
DOI article:Zanimirska, Halina: Geneza kultu obrazu Najświętszej Marii Panny Łaskawej i rzeźby Matki Boskiej Passawskiej w Warszawie w 2. poł. XVII w.
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.47896#0429
KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI
HALINA ZANIMIRSKA
GENEZA KULTU OBRAZU NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY ŁASKAWEJ
I RZEŹBY MATKI BOSKIEJ PASSAWSKIEJ W WARSZAWIE W 2. POL. XVII W.
(Streszczenie referatu wygłoszonego
Obraz Najświętszej Marii Panny
Łaskawej w kościele XX. jezuitów
w Warszawie jest kopią cudownego
obrazu z katedry w Faenzy w pół-
nocnych Włoszech.
Źródła włoskie podają, że w XV
w. w północnej części kraju szalała
zaraza w okręgu Emilii i Romami.
W r. 1410 w Faenzy przeor klasz-
toru dominikanów szerzył kult Mat-
ki Boskiej, aby uratować ludność
miasta od zarazy. W tej atmosferze
religijnej żarliwości rozeszła się
wieść, że w Faenzy pewnej pobożnej
niewieście Joannie a Costumis uka-
zała się Matka Boska w złotej sukni
i błękitnym płaszczu, która w unie-
sionych dłoniach trzymała złamane
strzały gniewu Bożego. N.M.P. żą-
dała powszechnego postu i trzy-
dniowych procesji pokutnych, które
biskup Sylwester de Casa zarządził
w Faenzy. Wkrótce potem zaraza
została stłumiona. W kościele św.
Andrzeja namalowano al fresco
pierwszy obraz Marii, tak jak wi-
działa ją Joanna a Costumis. Na-
zwano go Najświętsza Maria Panna
Łaskawa. W 1630 r., kiedy zaraza
ponownie nawiedziła północne Wło-
chy, Magistrat Faenzy zwrócił się
do ówczesnego biskupa kardynała
Cennini o wyznaczenie uroczystych
procesji. Miasto zostało ocalone od
zarazy. Z wdzięczności postanowiono
dnia 18 maja 1631 r. ukoronować
obraz Najświętszej Marii Panny
Łaskawej. „Prześwietny Magistrat
dla wiecznego świadectwa przywią-
zania swego do N.M.P. Łaskawej
złożył u jej stóp klucze miasta...”
Obraz z Faenzy z XV w. dotrwał
do naszych czasów w formie szcząt-
kowej: (pozostała głowa i górna
część tułowia. W XVIII w. zburzono
kościół św. Andrzeja, a obraz z częś-
cią muru przeniesiono do katedry
w Faenzy.
Obraz N.M.P.Ł. w koście XX.
jezuitów w Warszawie jest pierw-
szą w Polsce kopią cudownego obra-
zu z Faenzy. 'Przywiózł ją nuncjusz
papieski arcybiskup Jan de Tor ces
jako dopełnienie, błogosławieństwa
papieskiego na wyprawę antyhere-
tycką dla króla Jana Kazimierza.
Według włoskich źródeł obraz ten
pierwotnie umieszczono w kościele
jezuitów przy ul. Świętojańskiej, ale
ten sam autor włoski Rivalta dając
nam opis koronacji obrazu N.M.P.Ł.
na zebraniu naukowym Oddziału
w Warszawie i konsekracji ołtarza
wspomina, że odbyła się ona w koś-
diele św. Prymusa i Felicjana —
a więc u pijarów przy ul. Długiej.
Wiadomość o koronacji obrazu w
kościele pijarów w dniu 24.III.1651 r.
potwierdza i broszura Descriptio
Compendiosa Miraculosae drukowa-
na w Warszawie u Piotra Ellerta
w dniu 20.IV.1652 r., którą tO' bro-
szurę wraz z wotum miasta War-
szawy w postaci pięknego proporca
wysłano w hołdzie biskupowi Faen-
zy, kardynałowi Rosetti.
Obraz N.M.P. Łaskawej z r. 1651
z kościoła XX. jezuitów w Warsza-
wie jest malowaną olejno na płótnie
kopią oryginału faenzkiego. Jest to
owalna kompozycja w wymiarach
191 X 126 cm. Artysta zachował iko-
nograficzne i kompozycyjne właści-
wości oryginału. Wśród obłoków
unosi się Maria Panna. Ciemne,
rozpuszczone włosy spadają z lekko
pochylonej głowy na niebieski
płaszcz, okrywający całą postać.
Spod różowej sukni wysuwają się
drobne stopy w złotych sandałach.
W rozpostartych, podniesionych dło-
niach Madonna trzyma połamane
groty. Powyżej w obłokach dwaj
aniołowie wkładają na jej głowę
koronę. Twórca obrazu jest niezna-
ny. Nie wiadomo również, w którym
kościele obraz przebywał w latach
1656—1836, bo w czasie wkroczenia
Szwedów do Warszawy w 1656 r.
drewniany kościół pijarów spłonął,
a obecny, murowany, powstał z fun-
dacji króla Jana Kazimierza w la-
tach 1660—1712. Wegner podaje, że
obraz N.M.P.Ł. w r. 1656 był w
kościele dominikanów, ale roczniki
zakonne nie potwierdzają tej wia-
domości.
Według Kurowski ego, po ślubach
Jana Kazimierza we Lwowie, w koś-
ciołach pi jarskich tak w Polsce jak
i na Litwie stawiano ołtarze, a pod-
czas uroczystości ku czci N.M.P.
Łaskawej, w drugą niedzielę maja,
odbywały sie procesje z jej statuą.
W r. 1664 magistrat Warszawy uznał
N.M.P.Ł. patronką miasta, obraz jej
umieszczono nad bramą Nowomiej-
siką i ustanowiono publiczną procesję
w drugą niedziele maja z kościoła
ni jarów do kościoła św. Ducha.
Obraz pozostawał tam aż do r. 1702,
do chwili rozebrania walącej się
wieży na rozkaz Belottiego, archi-
Warszawskiego w dniu 15 VI 1966 r.)
tekta miejskiego; potem przeniesio-
no go do kościoła pijarów. W latach
1836—1939 obraz N.M.P. Łaskawej
mieścił się w kościele jezuitów w
kaplicy bocznej w pierwszym ołta-
rzu po stronie lewej. Według kro-
niki kościoła z lat międzywojennych,
obraz Madonny Faenzkiej przykryty
był ryciną oprawioną w bogatą sny-
cerską ramę. Uległa ona jednak
zniszczeniu w czasie drugiej wojny
światowej. Zaginiona rycina przed-
stawiająca N.M.P. Łaskawą była
dziełem Jakuba Labingera, sztycha-
rza pracującego w 1. poł. XVIII w.
w Krakowie, Warszawie i we Lwo-
wie. Rycina wykonana według ob-
razu N.M.P. Łaskawej opatrzona
była następującym napisem: „Naj-
świętsza Panna Maria Łaskawa, od
morowego powietrza patronka, w
kościele warszawskim XX Schol.
Pijarów. Labinger sc. Yarsawiae in
typographia Regia”. Obraz N.M.P.Ł.
od r. 1938 pokrywała srebrna su-
kienka, wykonana przez znanego
złotnika warszawskiego Gontarczy-
ka. W r. 1961 zdjęto srebrną sukien-
kę i oczyszczono obraz.
Poza wymienionym obrazem i ry-
ciną zachował się w kościele jezuic-
kim jeszcze jeden zabytek sztuki
związany z kultem Najświętszej
Marii Panny Łaskawej. Jest nim
piękna rzeźba polichromowana, sta-
nowiąca kopię omawianego obrazu.
Pełniła ona prawdopodobnie podwój-
ną rolę. Mogła być głównym akcen-
tem w ołtarzu i służyła jako fere-
tron w czasie procesji, zapoczątko-
wanych w czasie zarazy w r. 1651,
a ustalonych od 1664 r.
Zaraza w Warszawie ustała osta-
tecznie w 1711 r., ale siedemnasto-
wieczne tradycje kultu N.M.P.Ł.
przetrwały. Po wygaśnięciu zarazy
procesje uliczne ku czci N.M.P.Ł.
odbywały się nadal w drugą nie-
dzielę maja w czasie uroczystości
odpustowej z kościoła pijarów do
kościoła paulinów. Mówi nam o nich
wedutowy obraz Bernarda Bel Otta
zw. Canaletto z lat 1767—80 Plac
Krasińskich. Obraz, wykonany na
zamówienie króla Stanisława Augu-
sta Poniatowskiego, przedstawia
procesję z feretronem N.M.P.Ł.
Rzeźba, którą przekazał nam na
swym obrazie Canaletto, pochodzi
z kościoła pijarów.
415
HALINA ZANIMIRSKA
GENEZA KULTU OBRAZU NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY ŁASKAWEJ
I RZEŹBY MATKI BOSKIEJ PASSAWSKIEJ W WARSZAWIE W 2. POL. XVII W.
(Streszczenie referatu wygłoszonego
Obraz Najświętszej Marii Panny
Łaskawej w kościele XX. jezuitów
w Warszawie jest kopią cudownego
obrazu z katedry w Faenzy w pół-
nocnych Włoszech.
Źródła włoskie podają, że w XV
w. w północnej części kraju szalała
zaraza w okręgu Emilii i Romami.
W r. 1410 w Faenzy przeor klasz-
toru dominikanów szerzył kult Mat-
ki Boskiej, aby uratować ludność
miasta od zarazy. W tej atmosferze
religijnej żarliwości rozeszła się
wieść, że w Faenzy pewnej pobożnej
niewieście Joannie a Costumis uka-
zała się Matka Boska w złotej sukni
i błękitnym płaszczu, która w unie-
sionych dłoniach trzymała złamane
strzały gniewu Bożego. N.M.P. żą-
dała powszechnego postu i trzy-
dniowych procesji pokutnych, które
biskup Sylwester de Casa zarządził
w Faenzy. Wkrótce potem zaraza
została stłumiona. W kościele św.
Andrzeja namalowano al fresco
pierwszy obraz Marii, tak jak wi-
działa ją Joanna a Costumis. Na-
zwano go Najświętsza Maria Panna
Łaskawa. W 1630 r., kiedy zaraza
ponownie nawiedziła północne Wło-
chy, Magistrat Faenzy zwrócił się
do ówczesnego biskupa kardynała
Cennini o wyznaczenie uroczystych
procesji. Miasto zostało ocalone od
zarazy. Z wdzięczności postanowiono
dnia 18 maja 1631 r. ukoronować
obraz Najświętszej Marii Panny
Łaskawej. „Prześwietny Magistrat
dla wiecznego świadectwa przywią-
zania swego do N.M.P. Łaskawej
złożył u jej stóp klucze miasta...”
Obraz z Faenzy z XV w. dotrwał
do naszych czasów w formie szcząt-
kowej: (pozostała głowa i górna
część tułowia. W XVIII w. zburzono
kościół św. Andrzeja, a obraz z częś-
cią muru przeniesiono do katedry
w Faenzy.
Obraz N.M.P.Ł. w koście XX.
jezuitów w Warszawie jest pierw-
szą w Polsce kopią cudownego obra-
zu z Faenzy. 'Przywiózł ją nuncjusz
papieski arcybiskup Jan de Tor ces
jako dopełnienie, błogosławieństwa
papieskiego na wyprawę antyhere-
tycką dla króla Jana Kazimierza.
Według włoskich źródeł obraz ten
pierwotnie umieszczono w kościele
jezuitów przy ul. Świętojańskiej, ale
ten sam autor włoski Rivalta dając
nam opis koronacji obrazu N.M.P.Ł.
na zebraniu naukowym Oddziału
w Warszawie i konsekracji ołtarza
wspomina, że odbyła się ona w koś-
diele św. Prymusa i Felicjana —
a więc u pijarów przy ul. Długiej.
Wiadomość o koronacji obrazu w
kościele pijarów w dniu 24.III.1651 r.
potwierdza i broszura Descriptio
Compendiosa Miraculosae drukowa-
na w Warszawie u Piotra Ellerta
w dniu 20.IV.1652 r., którą tO' bro-
szurę wraz z wotum miasta War-
szawy w postaci pięknego proporca
wysłano w hołdzie biskupowi Faen-
zy, kardynałowi Rosetti.
Obraz N.M.P. Łaskawej z r. 1651
z kościoła XX. jezuitów w Warsza-
wie jest malowaną olejno na płótnie
kopią oryginału faenzkiego. Jest to
owalna kompozycja w wymiarach
191 X 126 cm. Artysta zachował iko-
nograficzne i kompozycyjne właści-
wości oryginału. Wśród obłoków
unosi się Maria Panna. Ciemne,
rozpuszczone włosy spadają z lekko
pochylonej głowy na niebieski
płaszcz, okrywający całą postać.
Spod różowej sukni wysuwają się
drobne stopy w złotych sandałach.
W rozpostartych, podniesionych dło-
niach Madonna trzyma połamane
groty. Powyżej w obłokach dwaj
aniołowie wkładają na jej głowę
koronę. Twórca obrazu jest niezna-
ny. Nie wiadomo również, w którym
kościele obraz przebywał w latach
1656—1836, bo w czasie wkroczenia
Szwedów do Warszawy w 1656 r.
drewniany kościół pijarów spłonął,
a obecny, murowany, powstał z fun-
dacji króla Jana Kazimierza w la-
tach 1660—1712. Wegner podaje, że
obraz N.M.P.Ł. w r. 1656 był w
kościele dominikanów, ale roczniki
zakonne nie potwierdzają tej wia-
domości.
Według Kurowski ego, po ślubach
Jana Kazimierza we Lwowie, w koś-
ciołach pi jarskich tak w Polsce jak
i na Litwie stawiano ołtarze, a pod-
czas uroczystości ku czci N.M.P.
Łaskawej, w drugą niedzielę maja,
odbywały sie procesje z jej statuą.
W r. 1664 magistrat Warszawy uznał
N.M.P.Ł. patronką miasta, obraz jej
umieszczono nad bramą Nowomiej-
siką i ustanowiono publiczną procesję
w drugą niedziele maja z kościoła
ni jarów do kościoła św. Ducha.
Obraz pozostawał tam aż do r. 1702,
do chwili rozebrania walącej się
wieży na rozkaz Belottiego, archi-
Warszawskiego w dniu 15 VI 1966 r.)
tekta miejskiego; potem przeniesio-
no go do kościoła pijarów. W latach
1836—1939 obraz N.M.P. Łaskawej
mieścił się w kościele jezuitów w
kaplicy bocznej w pierwszym ołta-
rzu po stronie lewej. Według kro-
niki kościoła z lat międzywojennych,
obraz Madonny Faenzkiej przykryty
był ryciną oprawioną w bogatą sny-
cerską ramę. Uległa ona jednak
zniszczeniu w czasie drugiej wojny
światowej. Zaginiona rycina przed-
stawiająca N.M.P. Łaskawą była
dziełem Jakuba Labingera, sztycha-
rza pracującego w 1. poł. XVIII w.
w Krakowie, Warszawie i we Lwo-
wie. Rycina wykonana według ob-
razu N.M.P. Łaskawej opatrzona
była następującym napisem: „Naj-
świętsza Panna Maria Łaskawa, od
morowego powietrza patronka, w
kościele warszawskim XX Schol.
Pijarów. Labinger sc. Yarsawiae in
typographia Regia”. Obraz N.M.P.Ł.
od r. 1938 pokrywała srebrna su-
kienka, wykonana przez znanego
złotnika warszawskiego Gontarczy-
ka. W r. 1961 zdjęto srebrną sukien-
kę i oczyszczono obraz.
Poza wymienionym obrazem i ry-
ciną zachował się w kościele jezuic-
kim jeszcze jeden zabytek sztuki
związany z kultem Najświętszej
Marii Panny Łaskawej. Jest nim
piękna rzeźba polichromowana, sta-
nowiąca kopię omawianego obrazu.
Pełniła ona prawdopodobnie podwój-
ną rolę. Mogła być głównym akcen-
tem w ołtarzu i służyła jako fere-
tron w czasie procesji, zapoczątko-
wanych w czasie zarazy w r. 1651,
a ustalonych od 1664 r.
Zaraza w Warszawie ustała osta-
tecznie w 1711 r., ale siedemnasto-
wieczne tradycje kultu N.M.P.Ł.
przetrwały. Po wygaśnięciu zarazy
procesje uliczne ku czci N.M.P.Ł.
odbywały się nadal w drugą nie-
dzielę maja w czasie uroczystości
odpustowej z kościoła pijarów do
kościoła paulinów. Mówi nam o nich
wedutowy obraz Bernarda Bel Otta
zw. Canaletto z lat 1767—80 Plac
Krasińskich. Obraz, wykonany na
zamówienie króla Stanisława Augu-
sta Poniatowskiego, przedstawia
procesję z feretronem N.M.P.Ł.
Rzeźba, którą przekazał nam na
swym obrazie Canaletto, pochodzi
z kościoła pijarów.
415