Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (33.1971)

JERZY LILEYKO

WIEŻA GRODZKA ZAMKU KRÓLEWSKIEGO W WARSZAWIE
PRZEKAZY IKONOGRAFICZNE A PROJEKTY ODBUDOWY

Projekty odbudowy Zamku, sporządzone po ostat-
niej wojnie wyraźnie wydzielały wieżę Grodzką
z bloku zabudowań zamkowych. Podkreślały werty-
kalność wieży przez nadbudowę jednego piętra lub
przez zwieńczenie jej okazałym, barokowym hełmem 1
(il. 1, 2). Tendencja do wyakcentowania wieży Grodz-
kiej, widoczna już w realizacjach K. Skórewicza
(il. 3) i A. Szyszko-Bohusza (il. 4) w okresie między-
wojennym, wzięła się z rozumienia terminu wieża,
którym budowla ta była zawsze określana, wyłącznie
jako akcentu wertykalnego. W średniowieczu, a także
jeszcze w XVII w., w piwnicy wieży Grodzkiej mieś-
ciło się więzienie. Ślady pobytu więźniów, w postaci
rytych na ścianach znaków i herbów, są tu widoczne
do dzisiaj. Terminem wieża określano dawniej po-
mieszczenie, w którym izolowano przestępców, zwykle
mieszczące się w wieży w dosłownym tego • słowa
znaczeniu, Lecz mógł to być także loch w jakimś
budynku, który z racji swej funkcji nazywany był
również wieżą 2.
Dla odtworzenia historycznego kształtu wieży
Grodzkiej a zwłaszcza funkcji, jaką pełniła w sylwe-
cie Zamku wczesnobarokowego, konieczne jest prze-
śledzenie jej dziejów i przekształceń, którym w ciągu
wieków podlegała.
Wieża Grodzka usytuowana w południowo-wschod-
nim narożu Zamku na zboczu skarpy wiślanej została
wzniesiona prawdopodobnie w XIV w., jako jedna
z baszt systemu fortyfikacji zamkowych, połączonych

z obwarowaniami miasta3. Wieża była wówczas bu-
dowlą wolnostojącą4. Wymieniona w przywileju księ-
cia Janusza z 1379 r. wieża Wielka (magna turris
castri Nostri)5 jest niewątpliwie identyczna z wieżą
Grodzką. Przeprowadzone w latach 1949—52 i 1964—67
badania wykopaliskowe nie wykazały śladów innej
budowli średniowiecznej, którą moglibyśmy łączyć
z wieżą nazywaną Wielką. W XVI w. wieżę Grodzką
określano też jako wieżę Złamaną. Jeszcze w sporzą-
dzonej na polecenie Stanisława Augusta Wiadomo-
ści historycznej o Zamku warszawskim6 czytamy
o „wieży Złamanej, w której dziś mieści się kaplica”.
Jak wiadomo kaplica przy prywatnych apartamentach
Stanisława Augusta znajdowała się w wieży Grodz-
kiej. Maksymilian Baruch7 sądził jednak, że wieża
Złamana jest identyczna nie z wieżą Grodzką, lecz
z wieżą Dworzańską. Wieżę tę Baruch sytuował na
linii pomiędzy bramą Krakowską a wieżą Grodzką.
Twierdził też, że w XVIII w. wieża Dworzańska już
nie istniała, a autor Wiadomości historycznej omylił
się nazywając wieżę, w której w XVIII w. mieściła
się kaplica — wieżą Złamaną „pomieszawszy tę ostat-
nią z dawną Wielką wieżą Grodzką”. Trudno zgodzić
się z tym, ażeby autor Wiadomości historycznej opi-
sując stan sobie współczesny umieścił kaplicę w wie-
ży, która już wówczas nie istniała. O identyczności
wieży nazywanej Złamaną z zachowaną do naszych
czasów wieżą Grodzką przekonują także wzmianki
źródłowe o dworze Zbrożka usytuowanym w pobliżu

1 Studia nad uporządkowaniem dzielnic zabytkowych
Warszawy, „Biul. Hist. Sztuki i Kultury” IX, 1947, nr 1—2,
il. 14—18; — „Ochrona Zabytków” (numer poświęcony odbu-
dowie Zamku) II, 1949, nr 4, il. 190, 197, 204, 206; - Próby
zwieńczenia wieży Grodzkiej okazałym, barokowym hełmem
podejmowano już w okresie międzywojennym, por.: makieta
Starego Miasta reprodukowana [w:] T. PRZYPKOWSKI,
J. ZACHWATOWICZ, Mury obronne Warszawy, Warszawa
1938, il. na s. 5.
2 M. S. B. LINDE, Słownik języka polskiego, Warszawa
1814, 1. VI, s. 229.
3 K. SKOREWICZ, Zamek Królewski w Warszawie, War-
szawa 1924, s. 11, 18; - A. GIEYSZTOR, S. HERBST,
E. SZWANKOWSKI, Kształty Warszawy, „Biul. Hist. Sztuki
i Kultury” IX, 1947, nr 1—2, s. 169; — W. Tomkiewicz, Zamek

Warszawski, [w.:] Słownik historyczny sztuk plastycznych.
Zeszyt dyskusyjny, Warszawa 1951, s. 80—81.
4 A. KĄSINOWSKI, Warszawa, Zamek Królewski. Zespól
piwnic gotyckich skrzydła wschodniego. Badania architek-
toniczne, Warszawa 1960, s. 18—19, mszps w PP PKZ, Zamek
Królewski.
5 T. WIERZBOWSKI, Przywileje królewskiego miasta sto-
łecznego Starej Warszawy, Warszawa 1913, s. 3.
6 Wiadomość historyczna o Zamku Warszawskim, opubli-
kował E. RASTAWIECKI, Sp aminki historyczne i artystycz-
ne, „Bibl. Warsz.” 1853, t. I, s. 137.
7 M. BARUCH, Warszawa średniowieczna. Dawne mury
warowne miasta Starej Warszawy, Warszawa 1929, s. 10, 13,
35-37.

263