DOI Heft:
Nr. 4
DOI Artikel:Rozprawy
DOI Artikel:Miodońska, Barbara: "Nulla potestas nisi a deo" z zagadnień ikonografii graduału Jana Olbrachta
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.47896#0329
R
O
Z
R
W
BARBARA MIODOŃSKA
„NULLA POTESTAS NISI A DEO“
Z ZAGADNIEŃ IKONOGRAFII GRADUAŁU JANA OLBRACHTA
Dekoracja malarska rękopisu liturgicznego tworzy
tak pod względem formalnym, jak i ideowym ścisłą
jedność z tekstem. Treści ideowe iluminacji mogą
być prawidłowo odczytane tylko w ramach tej jed-
ności; determinuje ona w znacznej mierze także treś-
ci artystyczne iluminacji.
Charakter związku treści ideowych tekstu i obrazu
bywa różny. W pewnych wypadkach obraz może
stanowić istotne uzupełnienie i wzbogacenie treści
tekstu, może stać się wręcz komentarzem interpreta-
cyjnym tekstu. Zjawisko to zachodzi zwłaszcza wtedy,
gdy mamy do czynienia z tekstem szczególnie waż-
nym z punktu widzenia pełnionej przezeń funkcji
liturgicznej. Ikonografia przedstawień związanych
z takimi tekstami, na przykład z kanonem mszalnym,
przejawia tendencje do względnej trwałości tematów
i formuł obrazowych. Przemiany jakim ulega są za-
zwyczaj dalekie od dowolności, mają wewnętrzną lo-
gikę, są spowodowane ważnymi względami natury
doktrynalnej. Odzwierciedlają w sposób szczególnie
wyrazisty przemiany światopoglądowe i cały styl
myślenia właściwy epoce, w której powstały. Jedną
z przyczyn przekształceń ikonograficznych może być
określona intencja fundatora dzieła wiąźąca się ze
szczególną funkcją, jaką wyznaczył on swej fun-
dacji.
Praca niniejsza stanowi próbę prześledzenia tych
zagadnień na przykładzie dekoracji malarskiej jed-
nej tylko karty Graduału Jana Olbrachta — księgi
śpiewów mszalnych ufundowanej przez króla dla ka-
tedry koronacyjnej. Okoliczności fundacji — osoba
zleceniodawcy i przeznaczenie dzieła wywarły istotny
wpływ na program ikonograficzny Grauduału, który
z tej racji zajmuje zupełnie wyjątkową pozycję
w dziejach polskiego iluminatorstwa1.
„Ad te levavi animam meam, Deus meus: in te
confido: non erubescam, neque irrideant me ini-
1 Graduał Jana Olbrachta, Archiwum Kapituły Metro-
politalnej na Wawelu, ms 42-44, lata 1499-1506; część I opra-
wiono w r. 1501. Bibliografia rękopisu: Sztuka w Krakowie
w latach 1350—1550. Wystawa urządzona w sześćsetną roczni-
cę założenia Uniwersytetu Jagiellońskiego. Muzeum Narodo-
we w Krak-ofWte 1964, nr 101, s. 104-105. Na niezwykle in-
teresujące treści ideowe dekoracji malarskiej Graduału Jana
mici mei. Etenim uninersi qui te ezspectant, non
confundentur.”
„Vias tuas, Domine, demonstra mihi et semitas
tuas edoce me.”
(Introit I niedzieli adwentu, ps. 24. 1—3, 4).
Słowa introitu pierwszej niedzieli adwentu za-
czerpnięte z psalmu 24 (1): „Do ciebie wznoszę duszę
moją, Boże mój, tobie ufam, nie będę zawstydzon”
otwiera w Graduale Olbrachta inicjał, w którym ilu-
minator przedstawił papieża i króla klęczących przed
Bogiem (il. 1, 2). Postacie adorantów określone ży-
wymi barwami — cynobrem i malinowym różem —
wypełniają dolne pole kobaltowej litery; w górnym
ukazuje się w złotej glorii płomieni i w szaronie-
bieskim kręgu obłoków półfigura Boga-starca. Koro-
na na jego głowie spleciona z liści suchego akantu
zamknięta jest nie metalowym kabłąkiem lecz świet-
listym półkolem. Spoczywa na pileolusie jak tiara sta-
rotestamentowego kapłana. Ramiona Boga okrywa
sztywna złocisto-błękitna kapa. W lewej dłoni trzy-
ma Bóg kulę podobną raczej do owocu niż do sfery
czy jabłka królewskiego, prawą wykonuje nad nią
gest błogosławieństwa. Wzrok Boga kieruje się ku
papieżowi i królowi, którzy głowy zwrócili ku sobie,
oczy zaś wznoszą w niebo.
Papież w tiarze, ubrany w purpurowe mantum,
splótł dłonie jak do modlitwy. O jego lewe ramię
wspiera się laska z potrójnym krzyżem — atrybut
jego urzędu. Król w otwartej koronie na rozpuszczo-
nych, ciemnych włosach, odziany w malinową szubę,
wznosi prawą dłoń gestem adoracji; lewa pozostaje
ukryta za dłońmi papieża. Obydwaj klęczą na ziemi
zaznaczonej barwami: szarą, ugrową i zieloną. Hory-
zont w kształcie łuku akcentuje jej kulistość. Złotą
folię tła zasnuwa jasna floratura.
Wśród gałązek gotyckiego akantu pokrywających
wszystkie cztery marginesy karty umieścił ilumina-
Olbrachta zwróciła pierwsza uwagę Z. ROZANOW w pracy
Treści literackie miniatur Graduału Olbrachta, „Pamiętnik
Literacki” LI, 1960, s. 203—247. Niektóre problemy ikonogra-
ficzne związane z analizowaną tu dekoracją karty 29 części
I Graduału (ms 43) poruszyła ona w studium o symbolice
postaci św. Grzegorza Wielkiego (Średniowieczna ikonogra-
fia muzyczna, „Musica Medii Aevi” II, Kraków 1968, s. 98).
315
O
Z
R
W
BARBARA MIODOŃSKA
„NULLA POTESTAS NISI A DEO“
Z ZAGADNIEŃ IKONOGRAFII GRADUAŁU JANA OLBRACHTA
Dekoracja malarska rękopisu liturgicznego tworzy
tak pod względem formalnym, jak i ideowym ścisłą
jedność z tekstem. Treści ideowe iluminacji mogą
być prawidłowo odczytane tylko w ramach tej jed-
ności; determinuje ona w znacznej mierze także treś-
ci artystyczne iluminacji.
Charakter związku treści ideowych tekstu i obrazu
bywa różny. W pewnych wypadkach obraz może
stanowić istotne uzupełnienie i wzbogacenie treści
tekstu, może stać się wręcz komentarzem interpreta-
cyjnym tekstu. Zjawisko to zachodzi zwłaszcza wtedy,
gdy mamy do czynienia z tekstem szczególnie waż-
nym z punktu widzenia pełnionej przezeń funkcji
liturgicznej. Ikonografia przedstawień związanych
z takimi tekstami, na przykład z kanonem mszalnym,
przejawia tendencje do względnej trwałości tematów
i formuł obrazowych. Przemiany jakim ulega są za-
zwyczaj dalekie od dowolności, mają wewnętrzną lo-
gikę, są spowodowane ważnymi względami natury
doktrynalnej. Odzwierciedlają w sposób szczególnie
wyrazisty przemiany światopoglądowe i cały styl
myślenia właściwy epoce, w której powstały. Jedną
z przyczyn przekształceń ikonograficznych może być
określona intencja fundatora dzieła wiąźąca się ze
szczególną funkcją, jaką wyznaczył on swej fun-
dacji.
Praca niniejsza stanowi próbę prześledzenia tych
zagadnień na przykładzie dekoracji malarskiej jed-
nej tylko karty Graduału Jana Olbrachta — księgi
śpiewów mszalnych ufundowanej przez króla dla ka-
tedry koronacyjnej. Okoliczności fundacji — osoba
zleceniodawcy i przeznaczenie dzieła wywarły istotny
wpływ na program ikonograficzny Grauduału, który
z tej racji zajmuje zupełnie wyjątkową pozycję
w dziejach polskiego iluminatorstwa1.
„Ad te levavi animam meam, Deus meus: in te
confido: non erubescam, neque irrideant me ini-
1 Graduał Jana Olbrachta, Archiwum Kapituły Metro-
politalnej na Wawelu, ms 42-44, lata 1499-1506; część I opra-
wiono w r. 1501. Bibliografia rękopisu: Sztuka w Krakowie
w latach 1350—1550. Wystawa urządzona w sześćsetną roczni-
cę założenia Uniwersytetu Jagiellońskiego. Muzeum Narodo-
we w Krak-ofWte 1964, nr 101, s. 104-105. Na niezwykle in-
teresujące treści ideowe dekoracji malarskiej Graduału Jana
mici mei. Etenim uninersi qui te ezspectant, non
confundentur.”
„Vias tuas, Domine, demonstra mihi et semitas
tuas edoce me.”
(Introit I niedzieli adwentu, ps. 24. 1—3, 4).
Słowa introitu pierwszej niedzieli adwentu za-
czerpnięte z psalmu 24 (1): „Do ciebie wznoszę duszę
moją, Boże mój, tobie ufam, nie będę zawstydzon”
otwiera w Graduale Olbrachta inicjał, w którym ilu-
minator przedstawił papieża i króla klęczących przed
Bogiem (il. 1, 2). Postacie adorantów określone ży-
wymi barwami — cynobrem i malinowym różem —
wypełniają dolne pole kobaltowej litery; w górnym
ukazuje się w złotej glorii płomieni i w szaronie-
bieskim kręgu obłoków półfigura Boga-starca. Koro-
na na jego głowie spleciona z liści suchego akantu
zamknięta jest nie metalowym kabłąkiem lecz świet-
listym półkolem. Spoczywa na pileolusie jak tiara sta-
rotestamentowego kapłana. Ramiona Boga okrywa
sztywna złocisto-błękitna kapa. W lewej dłoni trzy-
ma Bóg kulę podobną raczej do owocu niż do sfery
czy jabłka królewskiego, prawą wykonuje nad nią
gest błogosławieństwa. Wzrok Boga kieruje się ku
papieżowi i królowi, którzy głowy zwrócili ku sobie,
oczy zaś wznoszą w niebo.
Papież w tiarze, ubrany w purpurowe mantum,
splótł dłonie jak do modlitwy. O jego lewe ramię
wspiera się laska z potrójnym krzyżem — atrybut
jego urzędu. Król w otwartej koronie na rozpuszczo-
nych, ciemnych włosach, odziany w malinową szubę,
wznosi prawą dłoń gestem adoracji; lewa pozostaje
ukryta za dłońmi papieża. Obydwaj klęczą na ziemi
zaznaczonej barwami: szarą, ugrową i zieloną. Hory-
zont w kształcie łuku akcentuje jej kulistość. Złotą
folię tła zasnuwa jasna floratura.
Wśród gałązek gotyckiego akantu pokrywających
wszystkie cztery marginesy karty umieścił ilumina-
Olbrachta zwróciła pierwsza uwagę Z. ROZANOW w pracy
Treści literackie miniatur Graduału Olbrachta, „Pamiętnik
Literacki” LI, 1960, s. 203—247. Niektóre problemy ikonogra-
ficzne związane z analizowaną tu dekoracją karty 29 części
I Graduału (ms 43) poruszyła ona w studium o symbolice
postaci św. Grzegorza Wielkiego (Średniowieczna ikonogra-
fia muzyczna, „Musica Medii Aevi” II, Kraków 1968, s. 98).
315