DOI issue:
Nr. 2
DOI article:Miscellanea
DOI article:Labuda, Adam S.: Barokowe rzeźby Ojców Kościoła z ołtarza głównego w kościele parafialnym (poaugustiańskim) w Żaganiu
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.47896#0152
ADAM S. LABUDA
BAROKOWE RZEŹBY OJCÓW KOŚCIOŁA Z OŁTARZA GŁÓWNEGO
W KOŚCIELE PARAFIALNYM (POAUGUSTIAŃSKIM) W ŻAGANIU
Cztery rzeźby Ojców Kościoła, będące przedmiotem
niniejszego studium1, należą do najwybitniejszych
i najciekawszych zespołów plastyki barokowej na
Śląsku. Figury te — jak i ołtarz, na którym stoją —
znalazły się w gotyckim wnętrzu poaugustiańskiego
kościoła klasztornego najpewniej w wyniku renowacji
wystroju w XVII i XVIII w., o których wspomina
H. Lutsch w swej inwentaryzacji Śląska2. Tenże
autor jednak, wymieniając osiemnastowieczne dodat-
ki: dwa ołtarze naw bocznych i balustradę empory
w prezbiterium, pomija milczeniem istnienie ołtarza
głównego. Trudno więc tłumaczyć tę sytuację, znaną
jeszcze w końcu XIX w., postawą dezaprobującą sztu-
kę określaną dzisiaj jako barokową w pozytywnym
znaczeniu tego słowa. Ale równie niewiarygodny był-
by domysł — gdy weźmie się pod uwagę harmonijne
włączenie naszego ołtarza w przestrzeń gotyckiego
prezbiterium — źe inwentaryzacja H. Lutscha wy-
przedziła przeniesienie głównego ołtarza z jakiegoś
innego, nieznanego miejsca. Bliżsi będziemy zatem
prawdy zakładając, że zagadką tutaj jest milczenie
H. Lutscha, a nie losy ołtarza od czasu jego powstania
aż do chwili, kiedy po raz pierwszy został zarejestro-
wany w kościele żagańskim. Najprawdopodobniej wy-
konany był na przełomie XVII i XVIII w. z myślą
o miejscu, w którym znajduje się i dzisiaj3.
Po raz pierwszy o rzeźbach żagańskich mówił w
1938 r. D. Frey w bogatym w interesujące spostrzeże-
nia artykule4. Według D. Freya, stylistycznie figury
należą i reprezentują nurt specyficznie śląski w rzeź-
bie 2. połowy XVII i XVIII w., nazywany manie-
1 Uchylamy pytania odnoszące się do całości ołtarza oraz
rzeźb znajdujących się w kondygnacji drugiej, które różnią
się od figur pierwszej kondygnacji tak znacznie, że trzeba
uznać je za dzieło innego autora.
Panu doc. dr Konstantemu Kalinowskiemu dziękuję uprzej-
mie za przejrzenie tekstu i przedyskutowanie niektórych za-
gadnień związanych z niniejszą pracą.
2 H. LUTSCH, Verzeichnis der Kunstdenkmaler der Pro-
vinz Schlesien, Breslau 1886, t. III, s. 154 i nn.
3 Datowanie oparte na repertuarze ornamentalnym wy-
stępującym na ołtarzu zgodne jest z powyższą datą.
4 D. FREY, Schlesiens kilnstlerisches Antlitz [w:] Dis
Hohe Strasse. Schlesische JahrbUcher filr deutsche Art und
Kunst Im Ostraum, Breslau 1938 t. I, s. 12-46; na temat figur
żagańskich s. 37 i nn. Frey podaje datę 1695, ale powodów
tak precyzyjnego datowania nie ujawnia.
rystycznym barokiem i przeniknięty założeniami pla-
stycznymi i ekspresyjnymi, sformułowanymi jeszcze
w rzeźbie gotyckiej przełomu XIV i XV w. Trwałość
tych właśnie, a nie innych założeń, nawiązujących
dialog poprzez renesans i manieryzm, fazy ■— na Ślą-
sku — o nie dość sprecyzowanym charakterze, po-
zwala mówić o śląskim obliczu artystycznym; wystę-
powanie ich w rzeźbach stalli henrykowskich,
T. Weissfelda i żagańskich, zapewnia im miejsce re-
prezentatywne na Śląsku, a specjalne, odrębne w pla-
styce barokowej Europy.
Opinie D. Freya podzielili G. Grundmann
i D. Ostowska, która ostatnio kilkakrotnie wspomi-
nała o rzeźbach żagańskich5 *. Zauważyła, że dekora-
cja rzeźbiarska ołtarza głównego w kościele parafial-
nym w Żaganiu jest refleksem twórczości T. Weiss-
felda.
Zdaniem autora niemieckiego, nurt manierystycz-
nobarokowy ma przeciwwagę w „kierunku czeskim”.
Oba te nurty składają się na całokształt rzeźby baro-
kowej na Śląsku. W istocie, trudno zaprzeczać traf-
ności po'działu, a w każdym razie słuszności zebrania
rzeźb, które wyszły z ręki T. Weissfelda i autora
wystroju rzeźbiarskiego stalli henrykowskich oraz
z rak ich bezpośrednich uczniów i współpracowników.
Podział ten odznacza się wyrazistością zwłaszcza w
odniesieniu do rzeźby powstałej przed latami 1700-10®.
Wówczas rzeczywiście widoczna jest opozycja postaw
artystycznych między artystami wyżej wymienionymi
a — przykładowo przytaczając twórców znanych
z nazwiska — M. Rauchmillerem7, M. Steinlem8,
5 G. GRUNDMANN, Schlesische Barockkirchen und Kla-
ster, Lindau-Konstanz 1958, s. 20; — D. OSTOWSKA, Jerzy
Leonard Weber. Rzeźbiarz śląski epoki baroku, [w:] „Rocz-
niki Sztuki Śląskiej” II, 1963, s. 111; - D. OSTOWSKA, Rzeź-
ba śląska 1650-1770 (Katalog wystawy), Wrocław 1969, s. 13.
6 Por. rzeźby niżej przytoczonych reprezentantów „kie-
runku czeskiego” na Śląsku (przyp. 7-11) i materiał opu-
blikowany w: O. BLAŻICEK, Socharśtui Baroku w Cechdch.
Plastika 17. a 18. veku, Praha 1958; — tenże, Barockkunst
in Bóhmen, Prag 1967.
7 Por. OSTOWSKA, Rzeźba śląska..., jw., s. 9.
s Por. K. KALINOWSKI, Działalność Macieja Steinla na
Śląsku (Uwagi na marginesie publikacji L. Pilhringer-Zwa-
nowetz, Matthias Steinl), [w:] „Roczniki Sztuki Śląskiej” VI.
1968, S. 127-135.
142
BAROKOWE RZEŹBY OJCÓW KOŚCIOŁA Z OŁTARZA GŁÓWNEGO
W KOŚCIELE PARAFIALNYM (POAUGUSTIAŃSKIM) W ŻAGANIU
Cztery rzeźby Ojców Kościoła, będące przedmiotem
niniejszego studium1, należą do najwybitniejszych
i najciekawszych zespołów plastyki barokowej na
Śląsku. Figury te — jak i ołtarz, na którym stoją —
znalazły się w gotyckim wnętrzu poaugustiańskiego
kościoła klasztornego najpewniej w wyniku renowacji
wystroju w XVII i XVIII w., o których wspomina
H. Lutsch w swej inwentaryzacji Śląska2. Tenże
autor jednak, wymieniając osiemnastowieczne dodat-
ki: dwa ołtarze naw bocznych i balustradę empory
w prezbiterium, pomija milczeniem istnienie ołtarza
głównego. Trudno więc tłumaczyć tę sytuację, znaną
jeszcze w końcu XIX w., postawą dezaprobującą sztu-
kę określaną dzisiaj jako barokową w pozytywnym
znaczeniu tego słowa. Ale równie niewiarygodny był-
by domysł — gdy weźmie się pod uwagę harmonijne
włączenie naszego ołtarza w przestrzeń gotyckiego
prezbiterium — źe inwentaryzacja H. Lutscha wy-
przedziła przeniesienie głównego ołtarza z jakiegoś
innego, nieznanego miejsca. Bliżsi będziemy zatem
prawdy zakładając, że zagadką tutaj jest milczenie
H. Lutscha, a nie losy ołtarza od czasu jego powstania
aż do chwili, kiedy po raz pierwszy został zarejestro-
wany w kościele żagańskim. Najprawdopodobniej wy-
konany był na przełomie XVII i XVIII w. z myślą
o miejscu, w którym znajduje się i dzisiaj3.
Po raz pierwszy o rzeźbach żagańskich mówił w
1938 r. D. Frey w bogatym w interesujące spostrzeże-
nia artykule4. Według D. Freya, stylistycznie figury
należą i reprezentują nurt specyficznie śląski w rzeź-
bie 2. połowy XVII i XVIII w., nazywany manie-
1 Uchylamy pytania odnoszące się do całości ołtarza oraz
rzeźb znajdujących się w kondygnacji drugiej, które różnią
się od figur pierwszej kondygnacji tak znacznie, że trzeba
uznać je za dzieło innego autora.
Panu doc. dr Konstantemu Kalinowskiemu dziękuję uprzej-
mie za przejrzenie tekstu i przedyskutowanie niektórych za-
gadnień związanych z niniejszą pracą.
2 H. LUTSCH, Verzeichnis der Kunstdenkmaler der Pro-
vinz Schlesien, Breslau 1886, t. III, s. 154 i nn.
3 Datowanie oparte na repertuarze ornamentalnym wy-
stępującym na ołtarzu zgodne jest z powyższą datą.
4 D. FREY, Schlesiens kilnstlerisches Antlitz [w:] Dis
Hohe Strasse. Schlesische JahrbUcher filr deutsche Art und
Kunst Im Ostraum, Breslau 1938 t. I, s. 12-46; na temat figur
żagańskich s. 37 i nn. Frey podaje datę 1695, ale powodów
tak precyzyjnego datowania nie ujawnia.
rystycznym barokiem i przeniknięty założeniami pla-
stycznymi i ekspresyjnymi, sformułowanymi jeszcze
w rzeźbie gotyckiej przełomu XIV i XV w. Trwałość
tych właśnie, a nie innych założeń, nawiązujących
dialog poprzez renesans i manieryzm, fazy ■— na Ślą-
sku — o nie dość sprecyzowanym charakterze, po-
zwala mówić o śląskim obliczu artystycznym; wystę-
powanie ich w rzeźbach stalli henrykowskich,
T. Weissfelda i żagańskich, zapewnia im miejsce re-
prezentatywne na Śląsku, a specjalne, odrębne w pla-
styce barokowej Europy.
Opinie D. Freya podzielili G. Grundmann
i D. Ostowska, która ostatnio kilkakrotnie wspomi-
nała o rzeźbach żagańskich5 *. Zauważyła, że dekora-
cja rzeźbiarska ołtarza głównego w kościele parafial-
nym w Żaganiu jest refleksem twórczości T. Weiss-
felda.
Zdaniem autora niemieckiego, nurt manierystycz-
nobarokowy ma przeciwwagę w „kierunku czeskim”.
Oba te nurty składają się na całokształt rzeźby baro-
kowej na Śląsku. W istocie, trudno zaprzeczać traf-
ności po'działu, a w każdym razie słuszności zebrania
rzeźb, które wyszły z ręki T. Weissfelda i autora
wystroju rzeźbiarskiego stalli henrykowskich oraz
z rak ich bezpośrednich uczniów i współpracowników.
Podział ten odznacza się wyrazistością zwłaszcza w
odniesieniu do rzeźby powstałej przed latami 1700-10®.
Wówczas rzeczywiście widoczna jest opozycja postaw
artystycznych między artystami wyżej wymienionymi
a — przykładowo przytaczając twórców znanych
z nazwiska — M. Rauchmillerem7, M. Steinlem8,
5 G. GRUNDMANN, Schlesische Barockkirchen und Kla-
ster, Lindau-Konstanz 1958, s. 20; — D. OSTOWSKA, Jerzy
Leonard Weber. Rzeźbiarz śląski epoki baroku, [w:] „Rocz-
niki Sztuki Śląskiej” II, 1963, s. 111; - D. OSTOWSKA, Rzeź-
ba śląska 1650-1770 (Katalog wystawy), Wrocław 1969, s. 13.
6 Por. rzeźby niżej przytoczonych reprezentantów „kie-
runku czeskiego” na Śląsku (przyp. 7-11) i materiał opu-
blikowany w: O. BLAŻICEK, Socharśtui Baroku w Cechdch.
Plastika 17. a 18. veku, Praha 1958; — tenże, Barockkunst
in Bóhmen, Prag 1967.
7 Por. OSTOWSKA, Rzeźba śląska..., jw., s. 9.
s Por. K. KALINOWSKI, Działalność Macieja Steinla na
Śląsku (Uwagi na marginesie publikacji L. Pilhringer-Zwa-
nowetz, Matthias Steinl), [w:] „Roczniki Sztuki Śląskiej” VI.
1968, S. 127-135.
142