Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (33.1971)

rozprawy

ZOFIA RAWSKA-KWAŚNIKOWA
PRÓBA DATOWANIA BUDOWY JOANNICKIEGO KOŚCIOŁA W STRZEGOMIU*

Architektura kościoła św. Piotra i Pawła w Strze-
gomiu 1, niegdyś głównej komandorii joannitów na
Śląsku, od dawna zwracała uwagę badaczy, ale do
dziś nie doczekała się wyczerpującej monografii.
Omawiana była jedynie na marginesie szerszych opra-
cowań sztuki śląskiej przez Lutscha, Griesebacha,
Gębarowicza, Chmarzyńskiego, Dobrowolskiego, bar-
dziej szczegółowo przez Hoffmanna i Tintelnota 2.
Jednak wiele zasadniczych problemów nie zostało
dotychczas należycie wyjaśnionych. Dotyczy to zwła-
szcza daty powstania budowli. W zależności bowiem
od niej kościół św. Piotra i Pawła w Strzegomiu jest
albo odbiciem typu bazyliki ustalonego przez „szkołę
wrocławską”, albo może okazać się elementem przy-
czyniającym się do zainicjowania tego charaktery-
* Zagadnienie architektury sakralnej związanej z zako-
nem joannitów podjęłam w pracy magisterskiej pt. Trzy
kościoły joannickie w dawnym księstwie świdnickim (Wroc-
ław 1952) omawiając kościoły N. P. Marii w Złotorii,
N. P. Marii w Lwówku oraz św. Piotra i Pawła w Strzego-
miu. Wyniki pracy referowane były na posiedzeniu Komisji
Historii Sztuki Wrocł. Tow. Naukowego dnia 25.V.1954 i opu-
blikowane w streszczeniu w IX roczniku Towarzystwa
(s. 29—31). Przez następne lata prowadziłam dalsze badania
nad tymi obiektami przy wybitnej pomocy mego Ojca
ś. p. mgr inż. arch. Witolda Rawskiego, który pierwszy dzięki
swym pracom nad rekonstrukcją zabytków Dolnego Śląska
zwrócił uwagę na wysoki poziom artystyczny związanych
z joannitami obiektów i był inicjatorem podjęcia tematu.
Referat niniejszy jako rozwinięcie fragmentu pracy został
wygłoszony dnia 11.VI.1968 r. na posiedzeniu Kieleckiego
Oddziału Stów. Hist. Sztuki.
W tym miejscu pragnęłabym złożyć podziękowanie wszyst-
kim, którzy zechcieli służyć mi pomocą i radą: mgr Zofii
Dillenius, dr Danucie Hanulance, prof. Zbigniewowi Hor-
nungowi, prof dr Marianowi Morelowskiemu, doc. dr Tadeu-
szowi i mgr Maciejowi Przypkowskim, mgr Tadeuszowi
Rawskiemu, mgr inż. Zygmuntowi Szymańskiemu.
1 Strzegom, pow. Świdnica. Gród kasztelański po raz
pierwszy wymieniony w bulli papieskiej z r. 1155. - K. MA-
LECZYNSKI, Kodeks Dyplomatyczny Śląska, t. I, Wrocław
1956, nr 35, przyp. 4.
2 H. LUTSCH, Verzeichnis der Kunstdenkmdler der Pro-
vinz Schlesien, Breslau 1887. Autor zwraca uwagę na różnicę
między nawą, a prezbiterium kościoła i uważa, że budowany
był od zachodu ku wschodowi w 2. poł. XIV w. (II, s. 270-
280); — A. GRIESEBACH, Die Kunst in Schlesien, Berlin 1927
(rozdział o architekturze). Autor uważa farę strzegomską
za odblask „szkoły wrocławskiej” (s. 70); - M. GĘBARO-

stycznego typu śląskiej architektury gotyckiej, w któ-
rej wyraźnie zajmuje on wyjątkowo wyróżniającą się
pozycję.
1. Komandorie joannitów na Śląsku
Główna komandoria joannitów na Śląsku, najstar-
szego i najbardziej żywotnego, o suwerennym cha-
rakterze zakonu krzyżowego, który powstał w połowie
XI w. w Jerozolimie, po upadku państwa krzyżow-
ców przekształcił się w r. 1309 na zakon Rodyjski,
a w 1530 r. na zakon maltański — została założona
jako pierwsza siedziba zakonu zapewne już w poło-
wie XII w. w Strzegomiu, gnieżdzie rodowym zna-
nego śląskiego rodu Strzegomitów — Kościeszów3-
WICZ, Architektura i rzeźba na Śląsku do schyłku XIV wie-
ku. Historia Śląska, PAU, t. III, Kraków 1936—1938. Autor
zalicza kościół do najpiękniejszych kreacji przestrzennych
Śląska, nie wychodzącej jednak poza schematy wrocławskie
(s. 73); - G. CHMARZYŃSKI, Dolny Śląsk, Poznań 1948
(rozdziały o sztuce śląskiej). Autor przyjmuje powstanie
świątyni w latach 1390-1410, obecność transeptu wyjaśnia
wpływami budownictwa cysterskiego lub nawiązaniem do
poprzedniego, romańskiego kościoła. Podkreśla bliski związek
formalny ze „szkołą wrocławską” (s. 263); — T. DOBROWOL-
SKI, Sztuka na Śląsku, Katowice—Wrocław 1948, s. 73; —
tenże, [w:] Historia sztuki polskiej, Kraków 1965 (rozdział
o śląskiej architekturze gotyckiej), podkreśla rozmach i wa-
lory przestrzenne świątyni, wskazuje na związki w typie
poligonalnego zakończenia prezbiterium z kościołami w Świd-
nicy, Lwówku i Szprotawie, we wnętrzu ze „szkołą wrocław-
ską” (s. 273); — H. HOFFMANN, Die Kirchen in Striegau,
Breslau 1937. Krótki przewodnik po kościołach w Strzegomiu.
Autor przyjmuje rozpoczęcie pewnych partii budowli po
1250 r., w większości ukończonej po 1360 r. Chór kapłański
jako ostatni człon budowy z końcem XIV w. (s. 6); -
H. TINTELNOT, Die Mitterliche Baukunst Schlesiens, Kitzin-
gen 1951, polemizuje z Lutschem uważając, że kościół
w Strzegomiu powstawał od wschodu do zachodu, rozpoczy-
nając od 4. ćw. XIV w. (s. 112).
3 Na podstawie dzisiaj dostępnych źródeł nie jest moż-
liwe dokładne ustalenie daty przybycia joannitów do Strze-
gomia. T. SILNICKI, Dzieje i ustrój kościoła katolickiego
na Śląsku do końca XIV w., Warszawa 1953 (s. 122—124,
przyp. 1). Na podstawie pojawienia się darowizn dla joan-
nitów na Śląsku dopiero za czasów bpa Zyrosława (1170-98)
przyjmuje okres ten jako pewny dla ich osiedlenia się, nie
wykluczając jednak ich wcześniejszego jeszcze pojawienia
się ze względu na macierzysty charakter komandorii strze-
gomskiej.

103