DOI Heft:
Nr. 3
DOI Artikel:Miscellanea
DOI Artikel:Grzybkowska, Teresa: Uwagi o nagrobku Zofii Lubomirskiej w Końskowoli
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.47896#0263
TERESA GRZYBKOWSKA
UWAGI O NAGROBKU ZOFII LUBOMIRSKIEJ W KOŃSKOWOLI *
W południowej kaplicy kościoła p.w. św. Krzyża
w Końskowoli (pow. Puławy) znajduje się nagrobek
Zofii z Opalińskich Lubomirskiej, pierwszej żony mar-
szałka Stanisława Herakliusza, zmarłej w 1675 r..
Zabytkiem zajmowała się Anna Szymańska 1, pisał
o nim Piotr Bohdziewicz, a ostatnio charakteryzował
Mariusz Karpowicz 2.
Nagrobek składa się z tumby wykonanej z czarnego
marmuru dębnickiego i spoczywającej na niej rzeźby
odlanej ze stopu ołowiu i cyny 3 (il. 1).
Pod względem artystycznym rzeźba jest niejednoli-
ta. Postać ujęta w górnej części werystycznie i w na-
turalnym wolumenie nagle traci masę; uda wydłu-
żone są nieproporcjonalnie, zgięte stopy sterczą sztyw-
no, prostopadłe do podłoża. Podniesione kolano pod-
kreśla diagonalność kompozycji i powtarza kąt na-
chylenia poduszek, okrywający nogi płaszcz układa
się niezależnie od ruchu w monotonne, ostre fałdy.
Mocne, portretowe rysy twarzy z dużymi powieka-
mi, pełnymi ustami, szeroką płaszczyzną policzków
modelowane są światłocieniowo. Leciutki snujący się
uśmiech nadaje obliczu pozaczasową pogodę i spokój
(il. 3).
Z tyłu wezgłowia w kartuszu na miedzianej tablicy
napis (il. 4): „D.O.M./Magni Mareschalii Uzor Eram
* Praca niniejsza była referowana w dn. 9.n.1970 r. na
Seminarium Doktoranckim prof. dra W. Tomkiewicza oraz
w dn. 14.PV.1970 r. na zebraniu Oddziału Lubelskiego SHS.
Dr. hb. S. Mossakowskiemu dziękuję za zapoznanie się
z maszynopisem i udzielone wskazówki. Uzyskanie fotografii
zabytku zawdzięczam dr L. Krzyżanowskiemu.
1 A. SZYMAŃSKA, Pomnik Zofii Lubomirskiej w Końsko-
woli, „Roczn. Humanist. Tow. Nauk. KUL”. Prace z historii
sztuki, t. VI, 1958, z. 4.
2 P. BOHDZIEWICZ, Korespondencja artystyczna Elżbiety
Sieniawskiej z lat 1700—29, Lublin 1964, s. 280—282; — M. KAR-
POWICZ, O sztuce oświeconego sarmatyzmu, Warszawa 1970,
S. 66-67.
3 Rzeźba zachowana jest dobrze, uszkodzeniu uległy je-
dynie stopy, zniszczone przy oderwaniu od pierwotnego pod-
łoża, którym był prawdopodobnie materac cynowy, leżący
bezpośrednio na tumbie. Mógł on ulec zniszczeniu w 1701 r.,
gdy wojska szwedzkie grabiły kościół. Siady farby wskazy-
wałyby na istnienie polichromii, podobnie jak na nagrobkach
we Lwowie (W. ŁOZIŃSKI, Sztuka lwowska w XVI i XVII w.
Architektura i rzeźba, Lwów 1898, s. 189) i Brzeżanach (T.
MAŃKOWSKI, Sarkofagi Sienlawskich w zbiorach wawel-
skich, „Ochrona Zabytków” 1954, nr 4, s. 244). Nagrobek stał
pierwotnie na środku kaplicy. Por. SZYMAŃSKA, Pomnik...,
jw., s. 146.
/Lubomira Sophia/ Pectore Me Virtus Marmore Sculp-
sit Amor /Dulcis Imago MeU Redeo Reniresco Resurgo
Sculpta Sepulta "Uirens/ Funere Corda Deo/ A.D.1675”.
Zmarłą charakteryzuje jeszcze jedna inskrypcja,
umieszczona na wieku czarnej marmurowej trumny,
w której została pochowana, w podziemiach kaplicy:
„Memoriae Cineribusąue Sophie de Bnin Comi-
tissae in Tęczyn Lubomirae Stanislai Heraclii Comitis
in Wiśnicz et Jarosław Sacr. Rom. Imp. Principis
Lubomiri Supremi Regni Mareschalii Scepusien Gu-
bernatoris Uzori Heroinae Summa Pietate et Pruden-
tia Praestantissimae Obiit Anno Domini 1675 19 Au-
gusti”.
Teksty te dopełniają charakterystyki odżywającej
w rzeźbie, młodo zmarłej żony wielkiego marszałka.
Wizerunek Zofii Lubomirskiej bowiem nie jest tylko
obrazem śmierci ani też snem w ujęciu renesanso-
wym i. Oglądamy „wyzwolenie z celi”, ale dokonane
poprzez ostateczne połączenie się z Bogiem, którego
na ziemi dostępowali tylko nieliczni mistycy. Tęsknota
za tym zespoleniem była kanwą modlitw zanoszonych
do Boga w klasztorze św. Józefa w Awilli5.
Stanowiące centrum kompozycji ręce Lubomirskiej,
swym przygarniającym ruchem (iii. 2) przeciwstawiają
się schematycznym gestom figur nagrobnych. Lewa
4 M. ZLAT, Leżące figury zmarłych w polskich nagrob-
kach XVI w., [w:] Treści dzieła sztuki, Warszawa 1969, s. 110;
— I. DĄBSKA, Zagadnienie marzeń sennych w greckiej filo-
zofii starożytnej, [w:] Charisteria, Rozprawy filozoficzne zło-
żone w darze Władysławowi Tatarkiewiczowi w siedemdzie-
siątą rocznicę urodzin, Warszawa 1960, s. 28—39.
5 Mistycyzm hiszpański przeniknął do Polski szczególnie
silnie w początkach XVII w. Bibliografie Jochera i Estrei-
chera wymieniają trzydzieści parę nazwisk autorów hiszpań-
skich, których ascetyczne i mistyczne dzieła znano w Polsce
w XVI i XVII w. Szczególną popularnością cieszyły się pisma
św. Teresy, której kult szerzyli karmelici bosi. Znaleźli oni
możnych protektorów w rodzinie Lubomirskich i rodach
z nimi spokrewnionych, których zasługi wobec zakonu pod-
kreślają liczne dedykacje przekładów pism wielkiej mistyczki.
Kotońskie, łacińskie wydanie z 1626 r. Opera S. Matris Te-
resae poświęcono Stanisławowi Lubomirskiemu, hrabi na
Wiśniczu. Poznańską edycję Żywota św. Teresy z 1638 r.
ojcowie karmelici bosi oddają Konstancji z Wiśnicza
z Czamkowskich Lubomirskiej. Najobszerniejsze wydanie
pism św. Teresy w XVII w. zebrane w Księgach duchow-
nych (Kraków 1664/5) dedykowano Helenie Tekli z Tęczyna
Lubomirskiej. Zagadnienie wpływów mistycyzmu hiszpań-
skiego w Polsce omawia S. CIESIELSKA-BORKOWSKA, Mi-
stycyzm hiszpański na gruncie polskim, „Rozpr. Wydz.
Filozof.” t. LXVI, (Kraków) 1939, nr 1.
251
UWAGI O NAGROBKU ZOFII LUBOMIRSKIEJ W KOŃSKOWOLI *
W południowej kaplicy kościoła p.w. św. Krzyża
w Końskowoli (pow. Puławy) znajduje się nagrobek
Zofii z Opalińskich Lubomirskiej, pierwszej żony mar-
szałka Stanisława Herakliusza, zmarłej w 1675 r..
Zabytkiem zajmowała się Anna Szymańska 1, pisał
o nim Piotr Bohdziewicz, a ostatnio charakteryzował
Mariusz Karpowicz 2.
Nagrobek składa się z tumby wykonanej z czarnego
marmuru dębnickiego i spoczywającej na niej rzeźby
odlanej ze stopu ołowiu i cyny 3 (il. 1).
Pod względem artystycznym rzeźba jest niejednoli-
ta. Postać ujęta w górnej części werystycznie i w na-
turalnym wolumenie nagle traci masę; uda wydłu-
żone są nieproporcjonalnie, zgięte stopy sterczą sztyw-
no, prostopadłe do podłoża. Podniesione kolano pod-
kreśla diagonalność kompozycji i powtarza kąt na-
chylenia poduszek, okrywający nogi płaszcz układa
się niezależnie od ruchu w monotonne, ostre fałdy.
Mocne, portretowe rysy twarzy z dużymi powieka-
mi, pełnymi ustami, szeroką płaszczyzną policzków
modelowane są światłocieniowo. Leciutki snujący się
uśmiech nadaje obliczu pozaczasową pogodę i spokój
(il. 3).
Z tyłu wezgłowia w kartuszu na miedzianej tablicy
napis (il. 4): „D.O.M./Magni Mareschalii Uzor Eram
* Praca niniejsza była referowana w dn. 9.n.1970 r. na
Seminarium Doktoranckim prof. dra W. Tomkiewicza oraz
w dn. 14.PV.1970 r. na zebraniu Oddziału Lubelskiego SHS.
Dr. hb. S. Mossakowskiemu dziękuję za zapoznanie się
z maszynopisem i udzielone wskazówki. Uzyskanie fotografii
zabytku zawdzięczam dr L. Krzyżanowskiemu.
1 A. SZYMAŃSKA, Pomnik Zofii Lubomirskiej w Końsko-
woli, „Roczn. Humanist. Tow. Nauk. KUL”. Prace z historii
sztuki, t. VI, 1958, z. 4.
2 P. BOHDZIEWICZ, Korespondencja artystyczna Elżbiety
Sieniawskiej z lat 1700—29, Lublin 1964, s. 280—282; — M. KAR-
POWICZ, O sztuce oświeconego sarmatyzmu, Warszawa 1970,
S. 66-67.
3 Rzeźba zachowana jest dobrze, uszkodzeniu uległy je-
dynie stopy, zniszczone przy oderwaniu od pierwotnego pod-
łoża, którym był prawdopodobnie materac cynowy, leżący
bezpośrednio na tumbie. Mógł on ulec zniszczeniu w 1701 r.,
gdy wojska szwedzkie grabiły kościół. Siady farby wskazy-
wałyby na istnienie polichromii, podobnie jak na nagrobkach
we Lwowie (W. ŁOZIŃSKI, Sztuka lwowska w XVI i XVII w.
Architektura i rzeźba, Lwów 1898, s. 189) i Brzeżanach (T.
MAŃKOWSKI, Sarkofagi Sienlawskich w zbiorach wawel-
skich, „Ochrona Zabytków” 1954, nr 4, s. 244). Nagrobek stał
pierwotnie na środku kaplicy. Por. SZYMAŃSKA, Pomnik...,
jw., s. 146.
/Lubomira Sophia/ Pectore Me Virtus Marmore Sculp-
sit Amor /Dulcis Imago MeU Redeo Reniresco Resurgo
Sculpta Sepulta "Uirens/ Funere Corda Deo/ A.D.1675”.
Zmarłą charakteryzuje jeszcze jedna inskrypcja,
umieszczona na wieku czarnej marmurowej trumny,
w której została pochowana, w podziemiach kaplicy:
„Memoriae Cineribusąue Sophie de Bnin Comi-
tissae in Tęczyn Lubomirae Stanislai Heraclii Comitis
in Wiśnicz et Jarosław Sacr. Rom. Imp. Principis
Lubomiri Supremi Regni Mareschalii Scepusien Gu-
bernatoris Uzori Heroinae Summa Pietate et Pruden-
tia Praestantissimae Obiit Anno Domini 1675 19 Au-
gusti”.
Teksty te dopełniają charakterystyki odżywającej
w rzeźbie, młodo zmarłej żony wielkiego marszałka.
Wizerunek Zofii Lubomirskiej bowiem nie jest tylko
obrazem śmierci ani też snem w ujęciu renesanso-
wym i. Oglądamy „wyzwolenie z celi”, ale dokonane
poprzez ostateczne połączenie się z Bogiem, którego
na ziemi dostępowali tylko nieliczni mistycy. Tęsknota
za tym zespoleniem była kanwą modlitw zanoszonych
do Boga w klasztorze św. Józefa w Awilli5.
Stanowiące centrum kompozycji ręce Lubomirskiej,
swym przygarniającym ruchem (iii. 2) przeciwstawiają
się schematycznym gestom figur nagrobnych. Lewa
4 M. ZLAT, Leżące figury zmarłych w polskich nagrob-
kach XVI w., [w:] Treści dzieła sztuki, Warszawa 1969, s. 110;
— I. DĄBSKA, Zagadnienie marzeń sennych w greckiej filo-
zofii starożytnej, [w:] Charisteria, Rozprawy filozoficzne zło-
żone w darze Władysławowi Tatarkiewiczowi w siedemdzie-
siątą rocznicę urodzin, Warszawa 1960, s. 28—39.
5 Mistycyzm hiszpański przeniknął do Polski szczególnie
silnie w początkach XVII w. Bibliografie Jochera i Estrei-
chera wymieniają trzydzieści parę nazwisk autorów hiszpań-
skich, których ascetyczne i mistyczne dzieła znano w Polsce
w XVI i XVII w. Szczególną popularnością cieszyły się pisma
św. Teresy, której kult szerzyli karmelici bosi. Znaleźli oni
możnych protektorów w rodzinie Lubomirskich i rodach
z nimi spokrewnionych, których zasługi wobec zakonu pod-
kreślają liczne dedykacje przekładów pism wielkiej mistyczki.
Kotońskie, łacińskie wydanie z 1626 r. Opera S. Matris Te-
resae poświęcono Stanisławowi Lubomirskiemu, hrabi na
Wiśniczu. Poznańską edycję Żywota św. Teresy z 1638 r.
ojcowie karmelici bosi oddają Konstancji z Wiśnicza
z Czamkowskich Lubomirskiej. Najobszerniejsze wydanie
pism św. Teresy w XVII w. zebrane w Księgach duchow-
nych (Kraków 1664/5) dedykowano Helenie Tekli z Tęczyna
Lubomirskiej. Zagadnienie wpływów mistycyzmu hiszpań-
skiego w Polsce omawia S. CIESIELSKA-BORKOWSKA, Mi-
stycyzm hiszpański na gruncie polskim, „Rozpr. Wydz.
Filozof.” t. LXVI, (Kraków) 1939, nr 1.
251