DOI issue:
Nr. 4
DOI article:Rozprawy
DOI article:Miodońska, Barbara: "Nulla potestas nisi a deo" z zagadnień ikonografii graduału Jana Olbrachta
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.47896#0330
BARBARA MIODOŃSKA
tor szereg motywów zwierzęcych li figuralnych, wzo-
rowanych przeważnie na grafice (il. 3). W bocznej
bordiurze u dołu dwa zielone jaszczury, przedziera-
jąc się przez kielichy kwiatów, rzucają się na siebie
z rozwartymi nienawistnie paszczami. Poniżej dwaj
młodzieńcy zwarli się ze sobą w zaciętej bójce. Ta
grupa stanowi kopię miedziorytu Schongauera (B. 91).
Obok na marginesie nagi chłopczyk harcujący na
drewnianym koniku (motyw zapożyczony z ryciny Mi-
strza Księgi Domowej znanej z kopii Israhela van
Meckenem (B. 188), kieruje się ku jeleniowi, który
leży w gąszczu poplątanych gałązek (Schongauer
B. 94)2. Równocześnie chłopiec zwraca głowę ku wal-
czącym. Znad jaszczurów wzbija się do lotu biały
ptak (żóraw, czapla?), a jeszcze wyżej przysiadła na
gałązce sikorka.
Dekoracja ta towarzyszy tekstowi złożonemu z an-
tyfony i wersetu zaczerpniętych z psalmu 24 (1—3, 4),
które zgodnie z funkcją introitu — modlitwy rozpo-
czynającej mszę — wypowiadają myśl przewodnią li-
turgii mszy pierwszej niedzieli adwentu. Myśl ta daje
się pełniej odczytać z całego tekstu psalmu: psalmi-
sta zwraca się do Boga z nadzieją, że znajdzie w nim
oparcie, oraz z prośbą, by wskazał mu słuszną drogę
postępowania i wybawił jego duszę z grożących jej
niebezpieczeństw.
Kompozycja figuralna w inicjale odbiega od przed-
stawień wiążących się zazwyczaj z introitem tej nie-
dzieli. Ikonografia przedstawień towarzyszących teks-
towi „Ad te levavi” jest różnorodna lecz zarazem wy-
raźnie ustalona3. Miniatura Graduału Jana Olbrachta
wywodzi się do pewnego stopnia z tradycji tej iko-
nografii, którą równocześnie przekształca i wzbogaca
o nowe znaczenia. Na pierwszy rzut oka stanowi po-
łączenie w jedną całość trzech odrębnych tematów
ikonograficznych: Boga jako władcy świata, Modlitwy
św. Grzegorza Wielkiego i Modlitwy Dawida. W okre-
sie późnego gotyku i renesansu każdy z tych tema-
tów z osobna powtarzał się wielokrotnie w dekoracji
introitu „Ad te levavi”; połączenie ich w jedną całość
jest czymś raczej wyjątkowym. Zobaczymy, że połą-
czenie to nie ma charakteru mechanicznego dodawa-
nia motywów, lecz tworzy kompozycję o nowym sen-
sie ideowym.
Treści ideowe miniatury mają strukturę wielo-
warstwową. Pierwsza z tych warstw wiąże się z li-
turgiczną funkcją tekstu. Tematy modlitwy Grzegorza
Wielkiego i króla Dawida uznać można za warianty
2 Wzory graficzne dekoracji marginalnej zidentyfikował
W. TERLECKI w pracy Miniatury Graduału fundacji Jana
Olbrachta. Źródła artystyczne miniatur i stosunek do gra-
fiki zachodniej, koloryt i ikonografia „Tow. Nauk, we Lwo-
wie, Monografie z dziejów sztuki nowszej” 1939, nr 2, ryc. 6,
11, 12.
3 V. LEROQUAIS, Les Sacramentaires et les missels ma-
nuscrits des bibliothegues publigues de France I, Paris 1924,
s. XXXVIII i nn.; — Z. AMEISENOWA, Księga zwiedzających
Świątynię Sybilli w Puławach. Jej historia i dekoracja,
„Przegl. Biblioteczny”, Kraków 1930.
4 W. F. VOLBACH, Elfenbeinskulpturen der Spatantike
und des fruhen Mittelalters, Mainz 1952, nry 112—114, s. 221; —
W. BRAUNFELS, Die Welt der Karolinger und ihre Kunst,
Miinchen 1968, poz. 213. Dyptyk ten reprodukowali W. SEM-
KOWICZ (Paleografia łacińska, Kraków 1951, s. 124) i RÓŻA-
NÓW, Średniowieczna ikonografia muzyczna, jw., tabl. 16.
5 J. LECLERCQ, F. VANNERBROUCKE, L. BOUYER, La
spiritualitć du Moyen Age, Aubier 1961, rozdz. I.
dosłownej ilustracji pierwszych słów psalmu 24, wy-
stępującej już w sakramentariach romańskich. Uka-
zuje ona oranta, który podnosi w wyciągniętych ra-
mionach nagie dzieciątko — symbol duszy. Zestawie-
nie obok siebie dwóch patronów muzyki kościelnej,
z których jednemu przypisywano autorstwo podsta-
wowego źródła tekstów liturgii 'chrześcijańskiej —
Psałterza, drugiemu zaś funkcję współtwórcy i kody-
fikatora tej liturgii, wydawało się czymś naturalnym
już we wczesnym średniowieczu. Przykładem — prze-
róbka, jakiej poddano około r. 900 późnoantyczny dyp-
tyk konsularny z kości słoniowej, używając go do
oprawy graduału stanowiącego własność bazyliki
S. Giovanni Battista w Monzy. Przy pomocy niewiel-
kich retuszy i dodania odpowiednich napisów prze-
tworzono postacie konsulów w Dawida i Grzegorza
Wielkiego 4. Zarówno w wypadku papieża, jak w wy-
padku biblijnego króla istniały szczególnie ważne po-
wody;, by Wiązaś ich wizerunki z tekstem „Ad te
levavi”, otwierającym liturgię mszalną roku kościel-
nego.
Wizerunek św. Grzegorza, którego życie duchowne
i twórczość literacka pozostawały w głębokim związ-
ku z liturgią mszy5, narzucał się w sposób oczywisty
jako temat ikonograficzny dekoracji malarskiej teks-
tów mszalnych. Niezależnie od poglądów współczes-
nej nauki na rzeczywistą rolę Grzegorza Wielkiego
w tworzeniu tzw. chorału gregoriańskiego i w kody-
fikacji liturgii mszy, faktem jest, że stara tradycja
Kościoła, która znalazła wyraz już w Vita Gregorii
Jana Diakona i u Bedy, przypisywała papieżowi re-
dakcję nowej formy scramentarium oraz widziała w
nim twórcę tzw. antiphonarium centonem — pierw-
szego zbioru śpiewów mszalnych 6. Tradycja ta miała
decydujący wpływ na rozwój ikonografii św. Grzego-
rza w ramach rękopisów liturgicznych, takich jak
sacramentarium i graduale. Jeden z najdawniejszych
zachowanych rękopisów tzw. Sacramentarium Grego-
rianum zawiera całostronicową miniaturę, która
przedstawia św. Grzegorza zasiadającego na tronie
z księgą w ręku 7. Niewiele później pojawił się Sacra-
mentarium z Metzu (Paryż, Bibl. nat. ms. lat. 1141,
fol. 13) temat cudownej inspiracji doktora Kościoła
przez św. Ducha8. W missale plenarium temat ten zo-
stał połączony z introitem pierwszej niedzieli adwentu;
św. Grzegorz był wszak uważany za 'twórcę liturgii
adwentu9. Iluminator trzynastowiecznego Mszału
opactwa Seitenstetten w Austrii (Pierpont Morgan Li-
6 P. TOSCHI, Giorgio I, papa, detto Magno, dottore
della Chiesa. [w:] Enciclopedia Cattolica VI, Citta del Vati-
cano 1951, szp. 1122; - J. A. JUNGMANN, Missarum solemnia
I, Wien 1952, s. 75, 85 i nn.; - ROZaNOW, Średniowieczna
ikonografia muzyczna, jw., s. 94 i nn.
7 Sacramentarium z Marmoutier, poi. w. IX, Autun, Bibl.
municipale, ms 19 (bis), fol. 5; — LEROQUAIS, jw., I, nr 5,
s. 14, tabl. VI.
8 LEROQUAIS, jw., I, nr 13, s. 35, tabl. XIII; - H.
SCHNITZLER, Hieronymus und Gregor in der ottonischen
Kólner Buchmalerei [w:] Kunst geschichtliche Studien filr
Hans Kaufmann, Berlin 1956, s. 16 i nn., rys. 8—10.
9 Np. Mszał z w. XIII w Bibl. municipale w Cambrais,
ms 183, fol. 1 i Mszał z Mont-Saint-Eloi w Bibl. municipale
w Arras, ms 49'94, fol. 5 (LEROQUAIS, jw., II, s. 108, 149,
tabl. LII, 2); — G. KIEFFER, Adwent [w:] Lexikon filr
Theologie und Kirche, Freiburg im Br. I, 1930,. szp. 110.
316
tor szereg motywów zwierzęcych li figuralnych, wzo-
rowanych przeważnie na grafice (il. 3). W bocznej
bordiurze u dołu dwa zielone jaszczury, przedziera-
jąc się przez kielichy kwiatów, rzucają się na siebie
z rozwartymi nienawistnie paszczami. Poniżej dwaj
młodzieńcy zwarli się ze sobą w zaciętej bójce. Ta
grupa stanowi kopię miedziorytu Schongauera (B. 91).
Obok na marginesie nagi chłopczyk harcujący na
drewnianym koniku (motyw zapożyczony z ryciny Mi-
strza Księgi Domowej znanej z kopii Israhela van
Meckenem (B. 188), kieruje się ku jeleniowi, który
leży w gąszczu poplątanych gałązek (Schongauer
B. 94)2. Równocześnie chłopiec zwraca głowę ku wal-
czącym. Znad jaszczurów wzbija się do lotu biały
ptak (żóraw, czapla?), a jeszcze wyżej przysiadła na
gałązce sikorka.
Dekoracja ta towarzyszy tekstowi złożonemu z an-
tyfony i wersetu zaczerpniętych z psalmu 24 (1—3, 4),
które zgodnie z funkcją introitu — modlitwy rozpo-
czynającej mszę — wypowiadają myśl przewodnią li-
turgii mszy pierwszej niedzieli adwentu. Myśl ta daje
się pełniej odczytać z całego tekstu psalmu: psalmi-
sta zwraca się do Boga z nadzieją, że znajdzie w nim
oparcie, oraz z prośbą, by wskazał mu słuszną drogę
postępowania i wybawił jego duszę z grożących jej
niebezpieczeństw.
Kompozycja figuralna w inicjale odbiega od przed-
stawień wiążących się zazwyczaj z introitem tej nie-
dzieli. Ikonografia przedstawień towarzyszących teks-
towi „Ad te levavi” jest różnorodna lecz zarazem wy-
raźnie ustalona3. Miniatura Graduału Jana Olbrachta
wywodzi się do pewnego stopnia z tradycji tej iko-
nografii, którą równocześnie przekształca i wzbogaca
o nowe znaczenia. Na pierwszy rzut oka stanowi po-
łączenie w jedną całość trzech odrębnych tematów
ikonograficznych: Boga jako władcy świata, Modlitwy
św. Grzegorza Wielkiego i Modlitwy Dawida. W okre-
sie późnego gotyku i renesansu każdy z tych tema-
tów z osobna powtarzał się wielokrotnie w dekoracji
introitu „Ad te levavi”; połączenie ich w jedną całość
jest czymś raczej wyjątkowym. Zobaczymy, że połą-
czenie to nie ma charakteru mechanicznego dodawa-
nia motywów, lecz tworzy kompozycję o nowym sen-
sie ideowym.
Treści ideowe miniatury mają strukturę wielo-
warstwową. Pierwsza z tych warstw wiąże się z li-
turgiczną funkcją tekstu. Tematy modlitwy Grzegorza
Wielkiego i króla Dawida uznać można za warianty
2 Wzory graficzne dekoracji marginalnej zidentyfikował
W. TERLECKI w pracy Miniatury Graduału fundacji Jana
Olbrachta. Źródła artystyczne miniatur i stosunek do gra-
fiki zachodniej, koloryt i ikonografia „Tow. Nauk, we Lwo-
wie, Monografie z dziejów sztuki nowszej” 1939, nr 2, ryc. 6,
11, 12.
3 V. LEROQUAIS, Les Sacramentaires et les missels ma-
nuscrits des bibliothegues publigues de France I, Paris 1924,
s. XXXVIII i nn.; — Z. AMEISENOWA, Księga zwiedzających
Świątynię Sybilli w Puławach. Jej historia i dekoracja,
„Przegl. Biblioteczny”, Kraków 1930.
4 W. F. VOLBACH, Elfenbeinskulpturen der Spatantike
und des fruhen Mittelalters, Mainz 1952, nry 112—114, s. 221; —
W. BRAUNFELS, Die Welt der Karolinger und ihre Kunst,
Miinchen 1968, poz. 213. Dyptyk ten reprodukowali W. SEM-
KOWICZ (Paleografia łacińska, Kraków 1951, s. 124) i RÓŻA-
NÓW, Średniowieczna ikonografia muzyczna, jw., tabl. 16.
5 J. LECLERCQ, F. VANNERBROUCKE, L. BOUYER, La
spiritualitć du Moyen Age, Aubier 1961, rozdz. I.
dosłownej ilustracji pierwszych słów psalmu 24, wy-
stępującej już w sakramentariach romańskich. Uka-
zuje ona oranta, który podnosi w wyciągniętych ra-
mionach nagie dzieciątko — symbol duszy. Zestawie-
nie obok siebie dwóch patronów muzyki kościelnej,
z których jednemu przypisywano autorstwo podsta-
wowego źródła tekstów liturgii 'chrześcijańskiej —
Psałterza, drugiemu zaś funkcję współtwórcy i kody-
fikatora tej liturgii, wydawało się czymś naturalnym
już we wczesnym średniowieczu. Przykładem — prze-
róbka, jakiej poddano około r. 900 późnoantyczny dyp-
tyk konsularny z kości słoniowej, używając go do
oprawy graduału stanowiącego własność bazyliki
S. Giovanni Battista w Monzy. Przy pomocy niewiel-
kich retuszy i dodania odpowiednich napisów prze-
tworzono postacie konsulów w Dawida i Grzegorza
Wielkiego 4. Zarówno w wypadku papieża, jak w wy-
padku biblijnego króla istniały szczególnie ważne po-
wody;, by Wiązaś ich wizerunki z tekstem „Ad te
levavi”, otwierającym liturgię mszalną roku kościel-
nego.
Wizerunek św. Grzegorza, którego życie duchowne
i twórczość literacka pozostawały w głębokim związ-
ku z liturgią mszy5, narzucał się w sposób oczywisty
jako temat ikonograficzny dekoracji malarskiej teks-
tów mszalnych. Niezależnie od poglądów współczes-
nej nauki na rzeczywistą rolę Grzegorza Wielkiego
w tworzeniu tzw. chorału gregoriańskiego i w kody-
fikacji liturgii mszy, faktem jest, że stara tradycja
Kościoła, która znalazła wyraz już w Vita Gregorii
Jana Diakona i u Bedy, przypisywała papieżowi re-
dakcję nowej formy scramentarium oraz widziała w
nim twórcę tzw. antiphonarium centonem — pierw-
szego zbioru śpiewów mszalnych 6. Tradycja ta miała
decydujący wpływ na rozwój ikonografii św. Grzego-
rza w ramach rękopisów liturgicznych, takich jak
sacramentarium i graduale. Jeden z najdawniejszych
zachowanych rękopisów tzw. Sacramentarium Grego-
rianum zawiera całostronicową miniaturę, która
przedstawia św. Grzegorza zasiadającego na tronie
z księgą w ręku 7. Niewiele później pojawił się Sacra-
mentarium z Metzu (Paryż, Bibl. nat. ms. lat. 1141,
fol. 13) temat cudownej inspiracji doktora Kościoła
przez św. Ducha8. W missale plenarium temat ten zo-
stał połączony z introitem pierwszej niedzieli adwentu;
św. Grzegorz był wszak uważany za 'twórcę liturgii
adwentu9. Iluminator trzynastowiecznego Mszału
opactwa Seitenstetten w Austrii (Pierpont Morgan Li-
6 P. TOSCHI, Giorgio I, papa, detto Magno, dottore
della Chiesa. [w:] Enciclopedia Cattolica VI, Citta del Vati-
cano 1951, szp. 1122; - J. A. JUNGMANN, Missarum solemnia
I, Wien 1952, s. 75, 85 i nn.; - ROZaNOW, Średniowieczna
ikonografia muzyczna, jw., s. 94 i nn.
7 Sacramentarium z Marmoutier, poi. w. IX, Autun, Bibl.
municipale, ms 19 (bis), fol. 5; — LEROQUAIS, jw., I, nr 5,
s. 14, tabl. VI.
8 LEROQUAIS, jw., I, nr 13, s. 35, tabl. XIII; - H.
SCHNITZLER, Hieronymus und Gregor in der ottonischen
Kólner Buchmalerei [w:] Kunst geschichtliche Studien filr
Hans Kaufmann, Berlin 1956, s. 16 i nn., rys. 8—10.
9 Np. Mszał z w. XIII w Bibl. municipale w Cambrais,
ms 183, fol. 1 i Mszał z Mont-Saint-Eloi w Bibl. municipale
w Arras, ms 49'94, fol. 5 (LEROQUAIS, jw., II, s. 108, 149,
tabl. LII, 2); — G. KIEFFER, Adwent [w:] Lexikon filr
Theologie und Kirche, Freiburg im Br. I, 1930,. szp. 110.
316