Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (33.1971)

PAŁAC W LUBERADZU


II. 1. H. Szpilowski, projekt pałacu w Luberadzu, 1789 r., pozytyw w Bibl. im. Zielińskich
Tow. Nauk. Płockiego. (Repr. A. Grzybkowski)

żona Teresa Psarska zmarła w 1744 r. w Luberadzu 6.
Synem z drugiego małżeństwa Stanisława (z Elżbietą
Krasińską) był Józef, chorąży zawkrzeński, dziedzic
Luberadza i Obrębca w przasnyskiem, żonaty z Barba-
rą Lasocką7. Bonawentura Zieliński z Garwarza
(1770—'1851), ojciec Józefa Feliksa, zawarł w 1807 r.
małżeństwo z 18-letniią Eleonorą Dembowską, wcześ-
nie osieroconą córką Józefa, po którym odziedziczyła
Luberadz i kilka wsi w przasnyskiem 8.
Autor najważniejszego źródła do dziejów pałacu —
Józef F. Zieliński — podaje datę wystawienia pałacu
1789 r., co jest zgodne z napisem umieszczonym na
projekcie, i osobę fundatora — jego dziadka ze strony
matki Józefa Dembowskiego (zob. Aneks). Zawarta
we wspomnieniach Zielińskiego wiadomość o autor-
stwie Szpilowskiego jest tym bardziej wiarygodna, że

pamiętnikarz powołuje się na późniejszą osobistą
znajomość z architektem i odwiedziny u niego — „już
starca i nauczyciela budownictwa w Wszechnicy War-
szawskiej” 9. Wnętrza pałacu, prócz polichromowanej
sali na parterze (widok Łazienek i pomnik Sobieskie-
go) oraz wielkiej jadalni i sali balowej na piętrze,
nie zostawiły śladów w „Zapiskach” (por. Aneks).
Pierwotnie w pałacu były pomieszczenia wyłącznie
mieszkalne i reprezentacyjne. Pomieszczenia gospo-
darcze znajdowały się w oddzielnie stojącej oficynie.
Zbudowana ona została zapewne współcześnie a roze-
brana jeszcze w XIX w. i to niezbyt długo po jego
połowie 10. W wyniku długotrwałych procesów rodzin-
nych Eleonora Zielińska sprzedała Luberadz w
1839 r. n. W latach następnych właściciele zmieniają
się dość często, wreszcie od 1897 r. do początku

6 S. BONIECKI, Herbarz polski, t. IV, Warszawa 1901,
s. 245; — S. URUSKI, Rodzina. Herbarz szlachty polskiej,
t. III, Warszawa 1906, s. 145.
7 BONIECKI, jw.
8 WRÓBLEWSKA, jw., S. 15.
9 Jeśli dobrze czytamy tekst Zielińskiego, wielokrotnie
w tym miejscu przekreślany, pałac został „przemurowany”.
Nawet gdyby w rzeczywistości tak było (choć nie udało się
natrafić na żadne remanenty budowli wcześniejszej), analiza
rzutu wykazuje, że ewentualne wchłonięcie przez budowlę
Szpilowskiego jakiegoś budynku wcześniejszego nie wpły-
nęło w żadnym stopniu na jednolitość nowej realizacji.
Zresztą, pałac stanął prawdopodobnie na miejscu poprzed-
niego, zapewne drewnianego budynku i ta okoliczność może
uzasadniałaby użycie przez Zielińskiego określenia „prze-
murowany”. J. F. Zieliński urodził się w 1808 r. w Luberadzu,
gdzie przebywał zaledwie siedem lat, do czasu przeniesienia

się rodziców do Warszawy. Wspomnienia zaś spisywał pod
koniec długiego życia.
10 Na tym samym miejscu, na pd. od pałacu, ok. po-
czątku XX w. postawiono lodownię, rozebraną po 1945
Do ostatnich lat na pn. od pałacu stał lamus, z którego
dochowały się tylko fundamenty. Pochodził on z czasu bu-
dowy pałacu a może powstał nieco wcześniej. (Informacje
p. K. Piechowskiego). — Lamus był budynkiem murowanym,
tynkowanym, podpiwniczonym, założonym, na rzucie kwa-
dratu, sklepionym kolebkowo i krytym gontowym dachem
czterospadowym z dużym okapem, pozbawionym okien,
z wejściem od pd. zamkniętym lukiem koszowym. Por. Ka-
talog Zabytków Sztuki w Polsce, woj. warszawskie, pow.
ciechanowski, opr. Z. KOSSAKOWSKA, J. RUTKOWSKA,
maszynopis w ISPAN w Warszawie, s. 14. — Po I wojnie
światowej zmieniono pokrycie ściśle podług dawnego.
11 WRÓBLEWSKA, jw., S. 16.

163