Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (53.1991)

Biuletyn Historii Sztuki
R. LIII, 1991, Nr 1—2
PL ISSN 0006-3967

RYSZARD BRYKOWSKI
Warszawa, Instytut Sztuki PAN

DREWNIANE DWUWIEŻOWE ŚWIĄTYNIE W RZECZYPOSPOLITEJ*

Wprowadzenie
Wraz ze sztuką czasów kontrreformacji, mani-
festującą się na ziemiach Rzeczypospolitej od ok.
1600 r. początkami stylu barokowego, następuje
w murowanej architekturze kościelnej stopniowe
odrodzenie dwuwieżowej fasady. Tej fasady, której
zanik nastąpił jeszcze w ciągu 1 połowy XV stule-
cia1. Barokowa bowiem dążność do wspaniałości,
okazałości i reprezentacyjności szła teraz w parze
z kontrreformacyjnymi zaleceniami Kościoła, kła-
dącymi m.in. szczególny nacisk na dominującą rolę
fasady. Było to zarazem zgodne z treścią teoretycz-
nych szesnastowiecznych traktatów architektonicz-
nych, jak również z zaleceniami głoszonymi przez
czołowych inspiratorów odnowienia katolicyzmu.
Toteż stopniowo znaczniejsze kościoły — jak pod-
kreślają badacze — reprezentacyjne świątynie bo-
gatych zakonów lub ośrodków pielgrzymkowych2,
a można dodać katedry i fary fundowane przez zna-
komite rody, otrzymały w XVII, zwłaszcza w XVIII
stuleciu okazałe dwuwieżowe fasady. Otrzymywały
je również na ziemiach Rzeczypospolitej murowane
świątynie Katolickiego Kościoła Wschodniego,
szczególnie katedry oraz kościoły zakonu Bazylia-
nów, dla których dwuwieżowe fasady były „syno-
nimem kościoła katolickiego" i odróżniały ten koś-
ciół od prawosławnej cerkwi pięciokopułowej3.
Tymczasem w okresie panowania barokowego
stylu na rozległych obszarach Rzeczypospolitej
również świątynie wznoszone w drewnianym bu-
dulcu otrzymywały dwuwieżowe fasady. W wy-
padku jednak drewnianych kościołów współzależ-
ność dwuwieżowej fasady od roli i znaczenia wzno-
szonej świątyni nie wydaje się być aż tak jedno-
znaczna i oczywista, jak to podkreślono w architek-
turze murowanej. Drewniane bowiem kościoły o fa-
sadach dwuwieżowych wznoszono w okresie baroku

i później nie tylko w miastach królewskich4 lub
w miastach prywatnych, należącycli do najzna-
komitszych rodów5, ale również w mniejszych i skro-
mniejszych miasteczkach6, a także licznie, jako
wiejskie świątynie parafialne. Drewniane dwuwie-
żowc kościoły wznosiły również zakony: Jezuici
(Słuck), Karmelici Bosi (Gudagaj, Zakrzów), Ma-
rianie (Porzeczc Mariańskie-Goźlin), Bazylianie
(Werchy k/Kowla), a miejscowości w których je
wznoszono nie były przecież ośrodkami specjalnie
reprezentacyjnymi tych zakonów. Zdarzały się
też dwie drewniane dwuwieżowe świątynie w tej
samej miejscowości zarówno w miasteczku (np.
Janowo na Mazowszu) jak i na wsi (np. Jasienica
Rosielna w Małopolsce w dawnym woj. ruskim).
Były więc one niegdyś powszechnie budowane.
Stan badań
W dotychczasowej europejskiej i polskiej lite-
raturze naukowej problematyka murowanych dwu-
wieżowych fasad doby baroku była wielokrotnie
podnoszona i z różnych aspektów naświetlana7.
Natomiast zagadnienie analogicznych rozwiązań
realizowanych w drewnianym budulcu nie docze-
kało się dotąd szerszego opracowania. Było ono
jedynie sygnalizowane, zawsze pobieżnie, jako
przykład wpływu barokowej architektury muro-
wanej na budownictwo drewniane. Zawsze też
zwłaszcza w opracowaniach syntezujących, opero-
wano tymi samymi nielicznymi przykładami8,
nigdy jednak nie poświęcono temu zagadnieniu
osobnego opracowania, nigdy też nie została pod-
kreślona masowość tego zjawiska oraz związana
z nim szersza problematyka, w tym trwanie tej
„mody" aż po 2 tercję bieżącego stulecia. Równo-
cześnie opracowania monograficzne — prace ma-
gisterskie oraz studia Pracowni Konserwacji Za-

27