DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Artykuły
DOI Artikel:Michalczyk, Zbigniew: Domniemane modello Augustyna Mirysa do obrazu Podniesienie krzyża w koś¬ciele w Bielsku Podlaskim
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.71010#0017
Domniemane modello Augustyna Mirysa do obrazu Podniesienie krzyża
15
powiedziane, że malowidło ołtarzowe w kościele katolickim w Bielsku Podlaskim to je-
dyne tej treści dzieło pędzla, jakie powstało dla świątyń w tym mieście i okolicy. Zastrze-
żenie to nie jest może tak istotne, jak pierwsze, ale nie sposób owej kwestii choćby nie
zasygnalizować. Badania historyczne stanowią zwykle próbę odtworzenia zapomnianych
splotów wydarzeń na podstawie dostępnych źródeł, czyli zachowanych śladów owych
faktów. Często jednak zapomina się, że wiele spośród tych śladów nie dotrwało do na-
szych czasów. Należy przy tym pamiętać, iż znaczna część wyposażenia i wystroju cerkwi
unickich nie zachowała się, unicestwiona działaniami delatynizacyjnymi w 2-3. ćwierci
XIX w. (po zniesieniu unii w roku 1839 i przejściu tych świątyń na prawosławie). Teore-
tycznie zatem prezentowane Podniesienie krzyża mogło stanowić szkic do innego, nieza-
chowanego obrazu. O istnieniu dzieła tej treści w cerkwi Preczystieńskiej milczą
wprawdzie inwentarze świątyni z końca XVIII w.19 i akt wizytacji z roku 1819, lecz doku-
menty te są dość lakoniczne - zwłaszcza w kwestii wystroju wnętrza20.
Mając na uwadze powyższe zastrzeżenia, trzeba przyjąć, że - przy dzisiejszym stanie
wiedzy i stopniu rozpoznania dostępnych źródeł - najbardziej prawdopodobne wydaje
się, że obraz zachowany w cerkwi to wykonane przez Mirysa modello do malowidła
w kościele katolickim. Na pytanie, w jaki sposób szkic trafił z jednej świątyni do drugiej -
oddalonej o zaledwie 800 metrów, lecz należącej do innej konfesji - nie znajdziemy dziś
jednoznacznej odpowiedzi. Nie wolno jednak zapominać, że w okresie 1596-1839 cerkiew
była unicka, zatem nie wydaje się, by u schyłku XVIII i w pierwszych dekadach XIX w.
bielskie duchowieństwo obu obrządków dzieliła bariera, która wyrosła po likwidacji unii
kościelnej w Imperium Rosyjskim w roku 1839 i przejściu cerkwi greckokatolickich na
prawosławie oraz w dobie represji popowstaniowych. Obrazek Podniesienie krzyża mógł
otrzymać w prezencie któryś z ostatnich unickich proboszczów parafii: Bazyli Meleszkie-
wicz (władający parafią do roku 1785) lub Jan Giżewski (sprawujący posługę duszpaster-
ską od 1785 r.) czy jego syn Antoni (następca poprzedniego od roku 1812)21.
Z duchowieństwem obrządku wschodniego miał kontakty sam Mirys, malujący obrazy do
wspomnianej cerkwi w Szczytach-Dzięciołowie, a także Izabela z Poniatowskich Branicka,
do której zwracali się z różnymi potrzebami proboszczowie cerkwi w Pasynkach i Bere-
zowie22. Na Podlasiu przełomu XVIII i XIX w. światy katolików obu obrządków, a nawet
i prawosławnych, przenikały się, co barwnie opisał w swych wspomnieniach z tego okre-
su mieszczanin bielski Roch Sikorski23.
19 Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Dział Rękopisów, rkps Akc. 100с, Różne dokumenty i akta dotyczące cerkwi
w Bielsku (Podlaskim), k. 26r.-27v, Wizyta Cerkwi Bielskiey pod Tytułem Narodzenia Nayświętszej Panny Dnia 28 8bris
1774. R[ok]u officiose Expediowana. Inwentarz z roku 1784 zachowany w Lietuvos centrinis valstybes archyvas znam
z obszernego omówienia: Józef MAROSZEK, „Katolicy-unici w Bielsku Podlaskim w latach 1596-1839", [w:] Bielsk
Podlaski. Studia i materiały do dziejów miasta, red. Zbigniew ROMANIUK, Bielsk Podlaski 1999, s. 34-37 (autor
odwołuje się również do wspomnianego wyżej tekstu z 1774 r.).
20 Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Dział Rękopisów, rkps Akc. 100с, Różne dokumenty..., k. 28r.-35r, Акт
визыты Церкви приходской Пречистой [...] месяца ноября 21 дня 1819 года [...]. W całym tekście przeważają
treści dotyczące funduszów gruntowych i pieniężnych, natomiast opis sprzętów cerkiewnych (k. 31r-32v.) najwięcej
uwagi poświęca przedmiotom ze złota, szatom liturgicznym, wotom.
21 Informacje o proboszczach w tym okresie za: Grzegorz SOSNA, Doroteusz FIONIK, Dzieje Cerkwi w Bielsku Pod-
laskim, Białystok 1995, s. 81-83.
22 Zbigniew ROMANIUK, „Dzieło Izabeli Branickiej w Bielsku Podlaskim", [w:] Izabela z Poniatowskich Branicka.
Życie i działalność publiczna, red. Cezary KUKLA, Białystok 2014, s. 83-84.
23 [Roch SIKORSKI], „Łyki" i „kołtuny ". Pamiętnik mieszczanina podlaskiego (1790-1816), wyd. Kazimierz BAR-
TOSZEWICZ, Kraków 1918, zwł. s. 28-35.
15
powiedziane, że malowidło ołtarzowe w kościele katolickim w Bielsku Podlaskim to je-
dyne tej treści dzieło pędzla, jakie powstało dla świątyń w tym mieście i okolicy. Zastrze-
żenie to nie jest może tak istotne, jak pierwsze, ale nie sposób owej kwestii choćby nie
zasygnalizować. Badania historyczne stanowią zwykle próbę odtworzenia zapomnianych
splotów wydarzeń na podstawie dostępnych źródeł, czyli zachowanych śladów owych
faktów. Często jednak zapomina się, że wiele spośród tych śladów nie dotrwało do na-
szych czasów. Należy przy tym pamiętać, iż znaczna część wyposażenia i wystroju cerkwi
unickich nie zachowała się, unicestwiona działaniami delatynizacyjnymi w 2-3. ćwierci
XIX w. (po zniesieniu unii w roku 1839 i przejściu tych świątyń na prawosławie). Teore-
tycznie zatem prezentowane Podniesienie krzyża mogło stanowić szkic do innego, nieza-
chowanego obrazu. O istnieniu dzieła tej treści w cerkwi Preczystieńskiej milczą
wprawdzie inwentarze świątyni z końca XVIII w.19 i akt wizytacji z roku 1819, lecz doku-
menty te są dość lakoniczne - zwłaszcza w kwestii wystroju wnętrza20.
Mając na uwadze powyższe zastrzeżenia, trzeba przyjąć, że - przy dzisiejszym stanie
wiedzy i stopniu rozpoznania dostępnych źródeł - najbardziej prawdopodobne wydaje
się, że obraz zachowany w cerkwi to wykonane przez Mirysa modello do malowidła
w kościele katolickim. Na pytanie, w jaki sposób szkic trafił z jednej świątyni do drugiej -
oddalonej o zaledwie 800 metrów, lecz należącej do innej konfesji - nie znajdziemy dziś
jednoznacznej odpowiedzi. Nie wolno jednak zapominać, że w okresie 1596-1839 cerkiew
była unicka, zatem nie wydaje się, by u schyłku XVIII i w pierwszych dekadach XIX w.
bielskie duchowieństwo obu obrządków dzieliła bariera, która wyrosła po likwidacji unii
kościelnej w Imperium Rosyjskim w roku 1839 i przejściu cerkwi greckokatolickich na
prawosławie oraz w dobie represji popowstaniowych. Obrazek Podniesienie krzyża mógł
otrzymać w prezencie któryś z ostatnich unickich proboszczów parafii: Bazyli Meleszkie-
wicz (władający parafią do roku 1785) lub Jan Giżewski (sprawujący posługę duszpaster-
ską od 1785 r.) czy jego syn Antoni (następca poprzedniego od roku 1812)21.
Z duchowieństwem obrządku wschodniego miał kontakty sam Mirys, malujący obrazy do
wspomnianej cerkwi w Szczytach-Dzięciołowie, a także Izabela z Poniatowskich Branicka,
do której zwracali się z różnymi potrzebami proboszczowie cerkwi w Pasynkach i Bere-
zowie22. Na Podlasiu przełomu XVIII i XIX w. światy katolików obu obrządków, a nawet
i prawosławnych, przenikały się, co barwnie opisał w swych wspomnieniach z tego okre-
su mieszczanin bielski Roch Sikorski23.
19 Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Dział Rękopisów, rkps Akc. 100с, Różne dokumenty i akta dotyczące cerkwi
w Bielsku (Podlaskim), k. 26r.-27v, Wizyta Cerkwi Bielskiey pod Tytułem Narodzenia Nayświętszej Panny Dnia 28 8bris
1774. R[ok]u officiose Expediowana. Inwentarz z roku 1784 zachowany w Lietuvos centrinis valstybes archyvas znam
z obszernego omówienia: Józef MAROSZEK, „Katolicy-unici w Bielsku Podlaskim w latach 1596-1839", [w:] Bielsk
Podlaski. Studia i materiały do dziejów miasta, red. Zbigniew ROMANIUK, Bielsk Podlaski 1999, s. 34-37 (autor
odwołuje się również do wspomnianego wyżej tekstu z 1774 r.).
20 Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Dział Rękopisów, rkps Akc. 100с, Różne dokumenty..., k. 28r.-35r, Акт
визыты Церкви приходской Пречистой [...] месяца ноября 21 дня 1819 года [...]. W całym tekście przeważają
treści dotyczące funduszów gruntowych i pieniężnych, natomiast opis sprzętów cerkiewnych (k. 31r-32v.) najwięcej
uwagi poświęca przedmiotom ze złota, szatom liturgicznym, wotom.
21 Informacje o proboszczach w tym okresie za: Grzegorz SOSNA, Doroteusz FIONIK, Dzieje Cerkwi w Bielsku Pod-
laskim, Białystok 1995, s. 81-83.
22 Zbigniew ROMANIUK, „Dzieło Izabeli Branickiej w Bielsku Podlaskim", [w:] Izabela z Poniatowskich Branicka.
Życie i działalność publiczna, red. Cezary KUKLA, Białystok 2014, s. 83-84.
23 [Roch SIKORSKI], „Łyki" i „kołtuny ". Pamiętnik mieszczanina podlaskiego (1790-1816), wyd. Kazimierz BAR-
TOSZEWICZ, Kraków 1918, zwł. s. 28-35.