Instytut Sztuki (Warschau) [Editor]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Editor]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Editor]: Biuletyn Historii Sztuki (80.2018)

Recenzje

201

wykraczałaby znacznie poza ramy niniejszego
krótkiego omówienia, ograniczę sięjedynie do za-
sygnalizowania tego problemu.
Tematem ostatniego eseju jest grupowy portret
fundatorski na zachodniej, północnej i południo-
wej ścianach nawy głównej13. Problemem rekon-
strukcji pierwotnego wyglądu fresków przemalo-
wanych w latach 30. XVII w., jak również ich
znaczenia i wymowy ideowej zajmowali się histo-
rycy sztuki poczynając od Nikodima Kondakowa
i Dmitrija Ajnałowa, poprzez Wiktora Łazariewa,
Siergieja Wysockiego i Andrzeja Poppe, po współ-
czesnych badaczy Nazara Kozaka i Nadieżdę Ni-
kitenko14. Sarabjanow referuje ich poglądy podej-
mując, co zrozumiałe, dyskusję z najnowszymi
propozycjami rekonstrukcji. Ostatecznie przyjmu-
je pogląd Wysockiego o eschatologicznej, a nie
tylko propagandowej wymowie grupy fundacyj-
nej. Tekst zamykają rozważania autora nad wpły-
wem mozaik sofijskich na malowidła w kijowskiej
cerkwi św. Cyryla i w katolikonie klasztoru Prze-
mieniania Pańskiego w Połocku.

analizując program malarski średniobizantyńskiej świą-

tyni należałoby sięgnąć do któregoś z nowszych opra-

cowań, jak np. Henry MAGUIRE, „The Cycle of

Images in the Church", [w:] Heaven on Earth. Art and

the Church in Byzantium, red. Linda SAFRAN, Univer-

sity Park 2000, s. 121-151.

13 Pierwodruk: Владимир Д. САРАБЬяНОВ,
„Ктиторский портрет Софии Киевской и его
традиция в монументальной живописи Древней
Руси", [w:] Храм i люди. 36ίρκα статей до 90-р1ччя
з дня народження Cepгiя Олександровича Висоць-
кого, Ки1в 2013, s. 181-213.

14 Stan badań nad wątkiem fundatorskim w kościele
Św. Zofii referuje Валерий Π. СТЕПАНЕНКО,
„К реконструкции ктиторской композиции Софии
Киевской", Античная древность и средние века,
41:2013, s. 169-177. Z przykrością odnotować trzeba,
że Sarabjanow pomija w bibliografii (choć odnosi się
do niego na s. 172) istotny tekst polskiego badacza
i wywołaną nim dyskusję; por. Andrzej POPPE,
„Kompozycja fundacyjna Sofii Kijewskiej. W poszuki-
waniu układu pierwotnego", Biuletyn Historii Sztuki,
30:1968, s. 2-29 oraz polemikę Siergieja Wysockiego
w „Biuletynie Historii Sztuki" (32:1970, s. 202-205).

15 Александр C. ПРЕОБРАЖЕНСКИЙ, Ктиторские

портреты средневековой Руси, XI - начало XVI вв.,

Москва 2010, s. 120-125 (oraz w kontekście fresków
w soborze sofijskim s. 75-92). Hipotezę podjął i rozwi-
nął niewspominany przez Sarabjanowa Назар
Б. КОЗАК, „Фрагмент ктиторской композиции на
западной стене наоса Кирилловской церкви
в Киеве", [w:] В созвездии Льва. Сборник статей по
древнерусскому искусству в честь Льва Исааковича

Zważywszy na fakt, że rozdział jest przedrukiem
artykułu z 2013 r., z zadowoleniem należy odnotować,
że uwzględnia on najnowszą hipotezę, dotyczącą
obecności fundatorskiego portretu Wsiewołoda II
Olegowicza z synami Światosławem i Jarosławem
w zachodnim ramieniu krzyża cerkwi św. Cyryla, po-
twierdzającą oddziaływanie fresków sofijskich jako
wzorca naśladowanego w sztuce Kijowa XII w.15 Nato-
miast zawarta w nim krytyka zaproponowanego przez
Nikitenko16 wczesnego datowania fresków i samego
kościoła na rok 1017 (s. 180), podobnie jak propozycja
tłumaczenia wzmianki w Kronice Thietmara istnieniem
w miejscu obecnej świątyni wcześniejszej drewnianej
(s. 125) jako pozbawione argumentacji pozostają nie-
przekonujące. Również odrzucenie przez Sarabjano-
wa tezy ukraińskiej badaczki o zastosowaniu na za-
chodniej ścianie nawy marmurowych okładzin na
podstawie zdezaktualizowanej i opartej na fałszywych
przesłankach pracy Archipowej nie może być trakto-
wane jako poważny wkład w dyskusję nad pierwotną
formą kompozycji fundatorskiej17. Powyższe manka-
menty znacząco obniżają wartość naukową pracy i -
Лифшица, red. Марина А. ОРЛОВА, Москва 2014,
s. 198-208.
16 НИКИТЕНКО, Русь и Византия..., s. 14-16; ead.,
Святая Софи'..., s. 250-263. Badaczka swoje datowanie
opiera (prócz wzmianek w Pierwszej Kronice Nowogrodz-
kiej oraz w Kronice Thietmara) na odnalezionych
przez Siergieja Wysockiego (Сергей A. ВЫСОЦКИЙ,
Средневековые надписи Софии Киевской, Ки1в 1976,
s. 171-181) dwóch graffiti z lat 1030 i 1032 oraz dalszych
własnych odkryciach (Надежда НИКИТЕНКО, Вячеслав
КОРНИЕНКО, Древнейшие граффити Софии Киевской
и время её создания, Киев 2012, m.in. graffiti z r. 1018),
а zatem sprzed roku 1037 podawanego przez Nestora
i Pierwszą Kronikę Nowogrodzką jako czas fundacji kate-
dry. Por. też polemikę z jej tezą broniącą tradycyjnego dato-
wania kościoła: Елизавета И. АРХИПОВА, Алексей П.
ТОЛОЧКО, „«Новая датировка» Софийского собора
в Киеве. Критика гипотезы", Российская археология,
3:2011, s.120-129.
17 Елизавета И. АРХИПОВА, „Натурн! дослвдження
у Софй Ки1'вськ1й. Декларацй та реалЙ", Укратський
1сторичний журнал, 5:2010, s. 25-37, gdzie zarzuca tezie
Nikitienko nieuwzględnienie trudności w dostępie do mar-
murowego surowca w Kijowie w XI w. Wobec znalezisk
fragmenów marmuru w ruinach cerkwi Dziesięcinnej oraz
obecności w mieście takich zabyków, jak grobowiec Jaro-
sława Mądrego, wyciosany z prokonezyj skiego marmuru,
zarzut ten nie może być podtrzymany; por. też odpowiedź
Nikitienko: Надежда Η. НИКИТЕНКО, „Княжеский
портрет в Софии Киевской: парадоксы дискуссии", [w:]
Соф1я Кшвська. В1зант1я. Русь. Украша, t. 4, Ки1в 2014,
s. 510-562.