DOI Heft:
Nr. 2
DOI Artikel:Artykuły
DOI Artikel:Baliszewski, Mikołaj; Muszyńska, Monika [Mitarb.]: "Voyage pittoresque" Jana Potockiego i nieznane egipskie pendants z podróży do Turcji i Egiptu w 1784 roku
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.71010#0315
„Voyage pittoresque" Jana Potockiego
309
się w całej Europie kilkudziesięciu wydań i tłumaczeń na francuski, niemiecki czy holender-
ski17.
Relacja Potockiego z Turcji jest jednak na tle ówczesnego piśmiennictwa w pełni od-
rębna. Jest dziełem Europejczyka wywodzącego się z kraju o bogatych doświadczeniach
wielokulturowości i liberała zostawiającego za sobą stereotypy. W szczytowym momen-
cie epoki Grand Tour, kiedy na drogi Europy tłumnie wyjechali członkowie bogatych elit,
by odbywać towarzyskie wycieczki pod pretekstem zwiedzania zabytków i innych atrak-
cji opisywanych w przewodnikach i relacjach z gatunku Toyages, młody Potocki w swej
narracji jawi się jako outsider, anty Gra/id-turysta. Już sam egzotyczny cel wyprawy wy-
myka się konwencji, w ramach której kulminacją kulturalnej podróży jest pielgrzymka do
Italii. Daje się on także ponieść prawdziwej curiosite, odrzuca powierzchowność i sztam-
pę. „Od blisko miesiąca całymi dniami spaceruję po ulicach stolicy w jednym tylko celu:
nasycić się radością, że tu jestem" - pisze w liście V. „Bez celu i planu błąkam się po
najodleglejszych dzielnicach. Zatrzymuję się albo idę dalej, kierując się najlżejszą podnie-
tą"18. Zarysowuje swój portret Wschodu proto-etnograficznymi zapiskami, relacjonuje lo-
kalne zwyczaje, upodobanie do bezczynności i charakteryzującą Turków wzgardę wielkości.
Emocjonują go obrzędy religijne, tradycyjne zabawy i zwiedzanie „zakazanych" przybyt-
ków, oferujących wszelkie zmysłowe i pozazmysłowe przyjemności. Zachwyca go wrażli-
wość mieszkańców Stambułu nie tylko na dobrostan wolno żyjących zwierząt, ale też
szacunek i opieka, jaką otaczane są w tym mieście stare drzewa19. Słusznie zauważa Roman
Chymkowski, że Potocki czerpie śmiało z przewartościowania, jakie dokonało się przede
wszystkim w piśmiennictwie francuskim, i w konsekwencji umożliwiło w XVIII w. odkry-
cie bogactwa orientalnego piśmiennictwa z Księgą tysiąca i jednej nocy na czele20. Świad-
czy też o tym drugi, równie ważny wymiar relacji z Konstantynopola - sześć literackich
miniatur, którymi inkrustował Potocki swoje listy z podróży, przywołujące na myśl przyszłą
maestrię jego narracji szkatułkowej, rozwiniętą w Rękopisie znalezionym w Saragossie.
Malownicze piękno wysp egejskich i wzniosłość piramid
Nie sposób też nie dostrzec w sposobie relacjonowania przez Potockiego wrażeń
z podróży recepcji aktualnej brytyjskiej myśli filozoficznej, intensywnie wówczas eksplo-
rującej kategorie piękna, picturesque i sublime21. W swoim tekście, w przeciwieństwie do
17 Wystarczy wspomnieć, że Stanisław August posiadał uchodzący wówczas za jej wizerunek miniaturowy portret Damy
w stroju tureckim Jean-Ettiene Liotarda, być może wysłany mu z Paryża przez panią Geoffrin w 1777 r.; zob. Correspon-
dance inedite du roi Stanislas-Auguste Poniatowski et de Madame Geoffrin (1764-1777), red. Charles de ΜΟυΫ, Paris
1875, s. 513-514. Jeszcze pod koniec lat 90. w Letters... Montagu miał się zaczytywać młodziutki George Byron; zob.
Alison WINCH, „«Drinking a dish of tea with Sapho». The sexual fantasies of lady Mary Wortley Montagu and Lord
Byron", Women 's Writing, 20:2013, nr 1, s. 82-99.
18 Jan POTOCKI, „Podróż do Turcji i Egiptu w roku 1784", tłum. Maryna Ochab za Julianem Ursynem Niemcewiczem,
Literatura na Świecie, 44:2015, nr 7-8 (528-529), s. 96-97°
19 Potockiemu rzecz jasna znany był traktat Jean-Jacques'a Rousseau Discours sur l'origine et les fondements de l'inega-
lite (1754). W liście X odnotował on: „Wzajemne zaufanie między człowiekiem i zwierzętami zdaje się niekiedy przy-
prowadzać tego, kto je widzi, do pierwszego dzieciństwa natury"; zob. POTOCKI, „Podróż...", s. 117.
20 CHYMKOWSKI, op. cit., s. 58; zob. też listę orientalistów francuskich znanych Potockiemu: Jan POTOCKI, Oeuevres.
I., red. Franęois ROSSET, Dominique TRIAIRE, Louvain-Paris-Dudley, MA 2004 [La Republique des Lettres, 11],
s. 303, przyp. 85.
21 Na polską recepcję koncepcji sublime, a zwłaszcza na rozważania Stanisława Kostki Potockiego nad „stylem wznio-
słym" jako pierwszy zwrócił uwagę Jerzy Miziołek, zob. Jerzy MIZIOŁEK, współpr. Mikołaj BALISZEWSKI, Maciej
TARKOWSKI, Villa Laurentina. Arcydzieło epoki stanisławowskiej, Warszawa 2007, s. 151.
309
się w całej Europie kilkudziesięciu wydań i tłumaczeń na francuski, niemiecki czy holender-
ski17.
Relacja Potockiego z Turcji jest jednak na tle ówczesnego piśmiennictwa w pełni od-
rębna. Jest dziełem Europejczyka wywodzącego się z kraju o bogatych doświadczeniach
wielokulturowości i liberała zostawiającego za sobą stereotypy. W szczytowym momen-
cie epoki Grand Tour, kiedy na drogi Europy tłumnie wyjechali członkowie bogatych elit,
by odbywać towarzyskie wycieczki pod pretekstem zwiedzania zabytków i innych atrak-
cji opisywanych w przewodnikach i relacjach z gatunku Toyages, młody Potocki w swej
narracji jawi się jako outsider, anty Gra/id-turysta. Już sam egzotyczny cel wyprawy wy-
myka się konwencji, w ramach której kulminacją kulturalnej podróży jest pielgrzymka do
Italii. Daje się on także ponieść prawdziwej curiosite, odrzuca powierzchowność i sztam-
pę. „Od blisko miesiąca całymi dniami spaceruję po ulicach stolicy w jednym tylko celu:
nasycić się radością, że tu jestem" - pisze w liście V. „Bez celu i planu błąkam się po
najodleglejszych dzielnicach. Zatrzymuję się albo idę dalej, kierując się najlżejszą podnie-
tą"18. Zarysowuje swój portret Wschodu proto-etnograficznymi zapiskami, relacjonuje lo-
kalne zwyczaje, upodobanie do bezczynności i charakteryzującą Turków wzgardę wielkości.
Emocjonują go obrzędy religijne, tradycyjne zabawy i zwiedzanie „zakazanych" przybyt-
ków, oferujących wszelkie zmysłowe i pozazmysłowe przyjemności. Zachwyca go wrażli-
wość mieszkańców Stambułu nie tylko na dobrostan wolno żyjących zwierząt, ale też
szacunek i opieka, jaką otaczane są w tym mieście stare drzewa19. Słusznie zauważa Roman
Chymkowski, że Potocki czerpie śmiało z przewartościowania, jakie dokonało się przede
wszystkim w piśmiennictwie francuskim, i w konsekwencji umożliwiło w XVIII w. odkry-
cie bogactwa orientalnego piśmiennictwa z Księgą tysiąca i jednej nocy na czele20. Świad-
czy też o tym drugi, równie ważny wymiar relacji z Konstantynopola - sześć literackich
miniatur, którymi inkrustował Potocki swoje listy z podróży, przywołujące na myśl przyszłą
maestrię jego narracji szkatułkowej, rozwiniętą w Rękopisie znalezionym w Saragossie.
Malownicze piękno wysp egejskich i wzniosłość piramid
Nie sposób też nie dostrzec w sposobie relacjonowania przez Potockiego wrażeń
z podróży recepcji aktualnej brytyjskiej myśli filozoficznej, intensywnie wówczas eksplo-
rującej kategorie piękna, picturesque i sublime21. W swoim tekście, w przeciwieństwie do
17 Wystarczy wspomnieć, że Stanisław August posiadał uchodzący wówczas za jej wizerunek miniaturowy portret Damy
w stroju tureckim Jean-Ettiene Liotarda, być może wysłany mu z Paryża przez panią Geoffrin w 1777 r.; zob. Correspon-
dance inedite du roi Stanislas-Auguste Poniatowski et de Madame Geoffrin (1764-1777), red. Charles de ΜΟυΫ, Paris
1875, s. 513-514. Jeszcze pod koniec lat 90. w Letters... Montagu miał się zaczytywać młodziutki George Byron; zob.
Alison WINCH, „«Drinking a dish of tea with Sapho». The sexual fantasies of lady Mary Wortley Montagu and Lord
Byron", Women 's Writing, 20:2013, nr 1, s. 82-99.
18 Jan POTOCKI, „Podróż do Turcji i Egiptu w roku 1784", tłum. Maryna Ochab za Julianem Ursynem Niemcewiczem,
Literatura na Świecie, 44:2015, nr 7-8 (528-529), s. 96-97°
19 Potockiemu rzecz jasna znany był traktat Jean-Jacques'a Rousseau Discours sur l'origine et les fondements de l'inega-
lite (1754). W liście X odnotował on: „Wzajemne zaufanie między człowiekiem i zwierzętami zdaje się niekiedy przy-
prowadzać tego, kto je widzi, do pierwszego dzieciństwa natury"; zob. POTOCKI, „Podróż...", s. 117.
20 CHYMKOWSKI, op. cit., s. 58; zob. też listę orientalistów francuskich znanych Potockiemu: Jan POTOCKI, Oeuevres.
I., red. Franęois ROSSET, Dominique TRIAIRE, Louvain-Paris-Dudley, MA 2004 [La Republique des Lettres, 11],
s. 303, przyp. 85.
21 Na polską recepcję koncepcji sublime, a zwłaszcza na rozważania Stanisława Kostki Potockiego nad „stylem wznio-
słym" jako pierwszy zwrócił uwagę Jerzy Miziołek, zob. Jerzy MIZIOŁEK, współpr. Mikołaj BALISZEWSKI, Maciej
TARKOWSKI, Villa Laurentina. Arcydzieło epoki stanisławowskiej, Warszawa 2007, s. 151.