DOI Heft:
Nr. 2
DOI Artikel:Artykuły
DOI Artikel:Baliszewski, Mikołaj; Muszyńska, Monika [Mitarb.]: "Voyage pittoresque" Jana Potockiego i nieznane egipskie pendants z podróży do Turcji i Egiptu w 1784 roku
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.71010#0316
310
Mikołaj Baliszewski, Monika Muszyńska
Edmunda Burke'a (1730-1797), autora A Philosophical Enquiry into the Origin of Our
Ideas of the Sublime and Beautiful (1757), wyraźnie nie przeciwstawia ich sobie i miej-
scami zdaje się akceptować płynne przenikanie się tych kategorii, pozostając raczej pod
wpływem popularnej książki Elements of Criticism (1762) szkockiego myśliciela Hen-
ry'ego Home'a (1696-1782). Wydaje się też, że w kolejnych przelewanych na papier opi-
sach oglądanych krajobrazów realizuje on definiowany w tych latach przez Williama
Gilpina (1724-1804) ideał „malowniczości" - harmonijnego zespolenia niezwykłości,
surowości i nagłej zmienności22.
Po środki retoryczne odwołujące się do malarstwa sięga, gdy ogląda z pokładu francu-
skiej korwety oddalającą się dynamicznie sylwetę Stambułu, rozpoczynając kolejny etap
podróży morskiej. Stara się wtedy w swojej relacji oddać moment, w którym zazwyczaj na
statku podróżni pośpiesznie wyciągają szkicowniki, ołówki czy akwarele:
Wypada zatrzymać się raz jeszcze nad rozkosznymi brzegami, których może już nigdy nie
ujrzę. Oczarowanie, które poczułem, widząc je po raz pierwszy nie pozwoliło mi ich opi-
sać, a przy rozstaniu miejsca te nadal mają dla mnie powab. Lecz choć chce Ci je malować,
szybkość, z jaką się oddalamy, na to mi nie pozwala. Już nie widzę tego wspaniałego zbior-
nika wody, okrytego zawsze żaglami tak lekkimi jak wiatr, które je wzdyma. Już nie widzę
amfiteatru, który go otacza, minaretów, które go zdobią, wyniosłych murów seraju, w któ-
rym tyle spadło głów i tyle jęczało piękności; już oko może tylko spocząć na rozległych
cmentarzach. Tam między cierniem i cyprysami wznoszą się tysiące grobowców, które ota-
czają całe miasto i służą za ramy wspaniałemu obrazowi, którego tylko kilka rysów chcia-
łem Ci ukazać. Już stracony z oczu, jeszcze się mej wyobraźni wystawia, lecz gdy potrzeba
opisywać, wyobraźnia jest dla podróżnego zbyt niebezpiecznym przewodnikiem i rozum
nakazuje mi skończyć23.
W drodze do Egiptu bardziej niż oglądanie zabytków, interesuje go aura starożytności,
która unosi się nad mijanymi krajobrazami. „Widziałem miejsca, gdzie obozowały woj-
ska Dolopów i okrutnego Achillesa, jak też wieś, gdzie niegdyś była Troja. Podobno chło-
pi greccy, którzy tam mieszkają, wiedzą wszyscy, że było tam wielkie miasto, zburzone
przez miłość pewnej niewiasty, lecz ja Cię o tym zapewnić nie mogę, bo wszystko to
widziałem tylko z mego okrętu" - notuje w lipcu w cieśninie Dardanele24. Fascynuje go
dokonująca się w greckim pejzażu synteza „piękna" dzikiej natury i „wzniosłości" histo-
rii: „[...] zapuszczałem się z rozkoszą w doliny i lasy Idy. Nie tylko piękności natury,
hojnie tam rozrzucone, miały dla mnie powaby. Widziałem pola, gdzie szczęśliwy Parys
pasł swoje trzody; cedry, które Hektor w rękach swych ważył, laur, który zachował tu imię
Dafne - i wszystkie te rzeczy bardziej ożywiły moje wyobrażenie o starożytności, niżby to
zrobiły marmury i kolumny"25. Gdy w sierpniu i wrześniu płynąc statkiem z Rosetty do
Kairu powoli zbliża się do piramid, wraca do poszukiwania „malowniczych" pejzaży:
„Wjazd do Kairu nie wystawił mi bynajmniej przyjemnych obrazów"26 (w oryginale:
tableaux agreable). Dalej udaje mu się je odnaleźć: „Wszędzie widać lasy palmowe, sy-
22 Cechy składające się na kategorię malowniczości to: roughness, ruggedness, variety, contrast, richness, irregularity;
zob. William GILPIN, Three Essays: on Picturesque Beauty; on Picturesque Travel; and on Sketching Landscape...,
London 1794, s. 3, 6, 7, 20,27. Na temat kategorii estetycznej picturesque w pismach Gilpina zob. Stefan MORAWSKI,
„O podstawowych zagadnieniach estetyki angielskiej XVIII w.", [w:] id., Studia z historii myśli estetycznej XVIII i XIX w.,
Warszawa 1961, s. 104-108.
23 POTOCKI, „Podróż...", s. 119 (podkreślenia MB, MM).
24 Ibid., s. 120.
25 Ibid., s. 123.
26 Ibid., s. 126.
Mikołaj Baliszewski, Monika Muszyńska
Edmunda Burke'a (1730-1797), autora A Philosophical Enquiry into the Origin of Our
Ideas of the Sublime and Beautiful (1757), wyraźnie nie przeciwstawia ich sobie i miej-
scami zdaje się akceptować płynne przenikanie się tych kategorii, pozostając raczej pod
wpływem popularnej książki Elements of Criticism (1762) szkockiego myśliciela Hen-
ry'ego Home'a (1696-1782). Wydaje się też, że w kolejnych przelewanych na papier opi-
sach oglądanych krajobrazów realizuje on definiowany w tych latach przez Williama
Gilpina (1724-1804) ideał „malowniczości" - harmonijnego zespolenia niezwykłości,
surowości i nagłej zmienności22.
Po środki retoryczne odwołujące się do malarstwa sięga, gdy ogląda z pokładu francu-
skiej korwety oddalającą się dynamicznie sylwetę Stambułu, rozpoczynając kolejny etap
podróży morskiej. Stara się wtedy w swojej relacji oddać moment, w którym zazwyczaj na
statku podróżni pośpiesznie wyciągają szkicowniki, ołówki czy akwarele:
Wypada zatrzymać się raz jeszcze nad rozkosznymi brzegami, których może już nigdy nie
ujrzę. Oczarowanie, które poczułem, widząc je po raz pierwszy nie pozwoliło mi ich opi-
sać, a przy rozstaniu miejsca te nadal mają dla mnie powab. Lecz choć chce Ci je malować,
szybkość, z jaką się oddalamy, na to mi nie pozwala. Już nie widzę tego wspaniałego zbior-
nika wody, okrytego zawsze żaglami tak lekkimi jak wiatr, które je wzdyma. Już nie widzę
amfiteatru, który go otacza, minaretów, które go zdobią, wyniosłych murów seraju, w któ-
rym tyle spadło głów i tyle jęczało piękności; już oko może tylko spocząć na rozległych
cmentarzach. Tam między cierniem i cyprysami wznoszą się tysiące grobowców, które ota-
czają całe miasto i służą za ramy wspaniałemu obrazowi, którego tylko kilka rysów chcia-
łem Ci ukazać. Już stracony z oczu, jeszcze się mej wyobraźni wystawia, lecz gdy potrzeba
opisywać, wyobraźnia jest dla podróżnego zbyt niebezpiecznym przewodnikiem i rozum
nakazuje mi skończyć23.
W drodze do Egiptu bardziej niż oglądanie zabytków, interesuje go aura starożytności,
która unosi się nad mijanymi krajobrazami. „Widziałem miejsca, gdzie obozowały woj-
ska Dolopów i okrutnego Achillesa, jak też wieś, gdzie niegdyś była Troja. Podobno chło-
pi greccy, którzy tam mieszkają, wiedzą wszyscy, że było tam wielkie miasto, zburzone
przez miłość pewnej niewiasty, lecz ja Cię o tym zapewnić nie mogę, bo wszystko to
widziałem tylko z mego okrętu" - notuje w lipcu w cieśninie Dardanele24. Fascynuje go
dokonująca się w greckim pejzażu synteza „piękna" dzikiej natury i „wzniosłości" histo-
rii: „[...] zapuszczałem się z rozkoszą w doliny i lasy Idy. Nie tylko piękności natury,
hojnie tam rozrzucone, miały dla mnie powaby. Widziałem pola, gdzie szczęśliwy Parys
pasł swoje trzody; cedry, które Hektor w rękach swych ważył, laur, który zachował tu imię
Dafne - i wszystkie te rzeczy bardziej ożywiły moje wyobrażenie o starożytności, niżby to
zrobiły marmury i kolumny"25. Gdy w sierpniu i wrześniu płynąc statkiem z Rosetty do
Kairu powoli zbliża się do piramid, wraca do poszukiwania „malowniczych" pejzaży:
„Wjazd do Kairu nie wystawił mi bynajmniej przyjemnych obrazów"26 (w oryginale:
tableaux agreable). Dalej udaje mu się je odnaleźć: „Wszędzie widać lasy palmowe, sy-
22 Cechy składające się na kategorię malowniczości to: roughness, ruggedness, variety, contrast, richness, irregularity;
zob. William GILPIN, Three Essays: on Picturesque Beauty; on Picturesque Travel; and on Sketching Landscape...,
London 1794, s. 3, 6, 7, 20,27. Na temat kategorii estetycznej picturesque w pismach Gilpina zob. Stefan MORAWSKI,
„O podstawowych zagadnieniach estetyki angielskiej XVIII w.", [w:] id., Studia z historii myśli estetycznej XVIII i XIX w.,
Warszawa 1961, s. 104-108.
23 POTOCKI, „Podróż...", s. 119 (podkreślenia MB, MM).
24 Ibid., s. 120.
25 Ibid., s. 123.
26 Ibid., s. 126.