DOI issue:
Nr. 2
DOI article:Artykuły
DOI article:Dziubecki, Tomasz: "Théâtre sur lisle" w Łazienkach Królewskich - funkcja i forma*
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71010#0374
368
Tomasz Dziubecki
teatr został skonstruowany na podstawie wzorów klasycystycznych, malownicze położe-
nie ruin wśród drzew i krzewów nadało im charakter romantyczny44.
Antykizacja architektury widowni miała określić widzów - przypomnieć im o starożyt-
nych walorach i cnotach, którymi winni się kierować - widzimy tu napięcie między genre
pittoresque a gout grec45. Widzowie mieli uczestniczyć w spektaklach pośród siedzących
posągów słynnych dramaturgów. Wykonane przez Tomasso Righiego i ustawione w 1793,
przedstawiały antycznych Greków: Ajschylosa, Eurypidesa, Sofoklesa, Arystofanesa,
Menandra, Rzymian: Plauta, Terencjusza, Senekę oraz nowożytnych: Szekspira, Caldero-
na, Racine'a, Moliera i współczesnych: Trembeckiego i Niemcewicza46. Ich obecność na
widowni miała podnosić niejako rangę tetralnych wydarzeń.
Przestrzeń Teatru na Wyspie została znakomicie wykorzystana w inscenizacji „ballet
historique" Cleopatre et Marc-Antoine w choreografii Daniela Kurza, z librettem ks. Re-
naud i muzyką Antoniego Harta, którą wystawiono 7 września 1791 r. z okazji rocznicy
elekcji królewskiej. Ówczesna prasa donosiła:
dla zgromadzonych na amfiteatrze około trzech tysięcy osób był najprzód na kępie balet
pod tytułem Kleopatra, wystawujący miłość Antoniusza do niej i walkę jego z Oktawianem
o panowanie świata. Okręty światłem rzęsistym w kolory iluminowane rozpoczęły bitwę na
wodzie, dwaj rzymscy wodzowie walczyli ze sobą; na koniec śmierć Antoniusza dała zwy-
cięstwo przeciwnikowi jego i dokonała wolności Rzymian. Po czym dał się widzieć w ilu-
minacji napis po francusku i po polsku: «Rozterki domowe zrodziły despotyzm u Rzymian,
niech zgoda zabezpieczy wolność w Polszcze». Dalej nastąpił fajerwerk, w końcu którego
pod koroną ognistą czytano: «Vivat dzień 7 września 1764! Vivat dzień 3 maja 1791», a
niżej: «Jungimur omnes nexu uno». Oklaski publiczności w amfiteatrze i zewnątrz amfite-
atru aż do nacisku zgromadzonej wieńczyły i powtarzały te napisy47 (il. 6-7).
Antyczny kostium architektury współgrał z tematyką zaczerpniętą z dziejów starożyt-
nego Rzymu, stanowiąc odpowiednią formę dla manifestacji politycznej48. Potwierdza to
rolę kultury antycznej jako kodu kulturowego funkcjonującego w ówczesnych strategiach
komunikacyjnych - tak zresztą działo się w kulturze polskiej nieprzerwanie od czasów
renesansu. Wizja starożytności w Polsce nie zmieniła się zasadniczo w roku 1764. Neo-
klasycystyczne spojrzenie i fascynacje kulturą antyku miały korzenie w kulturze czasów
saskich49. Architektura czasów stanisławowskich nie zawsze - jeżeli w ogóle - szukała
surowości tak charakterystycznej, na przykład dla awangardowej sztuki neoklasycyzmu
francuskiego50. Ten splot czynników pozwala postawić pytanie o tożsamość neoklasycy-
zmu i stylu Stanisława Augusta51. Charakteryzujące Teatr na Wyspie napięcie pomiędzy
dwoma nurtami stylistycznymi - klasycznym i romantycznym - zauważone już przez
44 WIERZBICKA-MICHALSKA, op. cit., s. 272, nie podaje odnośników do tej informacji.
45 Hugh HONOUR, Neoklasycyzm, Warszawa 1972, s. 18.
46 KWIATKOWSKI, Stanisław August..., s. 220.
47 ŻÓRAWSKA-WITKOWSKA, op. cit., Warszawa 1995, s. 34-35.
48 Warto w tym miejscu przypomnieć zwyczaj spotkań wśród antycznych ruin, np. w Paestum, podczas których wygła-
szano i słuchano poezji - zob. de JONG, op. cit., s. 81.
49 Por. Tomasz DZIUBECKI, „Rezydencja w Radzyniu Podlaskim jako miejsce kształtujące wyobraźnię architektonicz-
ną Stanisława Kostki Potockiego. Przyczynek do źródeł architektury klasycyzmu w Polsce", Architecturae et Artibus,
vol. 5, по. 1 (15), 2013, s. 39-49.
50 Krzysztof LIPKA, „Wizjonerzy w służbie propagandy, czyli architektura klasycyzmu rewolucyjnego", [w]: Klasy-
cyzm i klasycyzmy. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Warszawa, listopad 1991, Warszawa 1994,
s. 131-144."
51 JAROSZEWSKI, Wokół stylu Stanisława Augusta..., s. 45-61.
Tomasz Dziubecki
teatr został skonstruowany na podstawie wzorów klasycystycznych, malownicze położe-
nie ruin wśród drzew i krzewów nadało im charakter romantyczny44.
Antykizacja architektury widowni miała określić widzów - przypomnieć im o starożyt-
nych walorach i cnotach, którymi winni się kierować - widzimy tu napięcie między genre
pittoresque a gout grec45. Widzowie mieli uczestniczyć w spektaklach pośród siedzących
posągów słynnych dramaturgów. Wykonane przez Tomasso Righiego i ustawione w 1793,
przedstawiały antycznych Greków: Ajschylosa, Eurypidesa, Sofoklesa, Arystofanesa,
Menandra, Rzymian: Plauta, Terencjusza, Senekę oraz nowożytnych: Szekspira, Caldero-
na, Racine'a, Moliera i współczesnych: Trembeckiego i Niemcewicza46. Ich obecność na
widowni miała podnosić niejako rangę tetralnych wydarzeń.
Przestrzeń Teatru na Wyspie została znakomicie wykorzystana w inscenizacji „ballet
historique" Cleopatre et Marc-Antoine w choreografii Daniela Kurza, z librettem ks. Re-
naud i muzyką Antoniego Harta, którą wystawiono 7 września 1791 r. z okazji rocznicy
elekcji królewskiej. Ówczesna prasa donosiła:
dla zgromadzonych na amfiteatrze około trzech tysięcy osób był najprzód na kępie balet
pod tytułem Kleopatra, wystawujący miłość Antoniusza do niej i walkę jego z Oktawianem
o panowanie świata. Okręty światłem rzęsistym w kolory iluminowane rozpoczęły bitwę na
wodzie, dwaj rzymscy wodzowie walczyli ze sobą; na koniec śmierć Antoniusza dała zwy-
cięstwo przeciwnikowi jego i dokonała wolności Rzymian. Po czym dał się widzieć w ilu-
minacji napis po francusku i po polsku: «Rozterki domowe zrodziły despotyzm u Rzymian,
niech zgoda zabezpieczy wolność w Polszcze». Dalej nastąpił fajerwerk, w końcu którego
pod koroną ognistą czytano: «Vivat dzień 7 września 1764! Vivat dzień 3 maja 1791», a
niżej: «Jungimur omnes nexu uno». Oklaski publiczności w amfiteatrze i zewnątrz amfite-
atru aż do nacisku zgromadzonej wieńczyły i powtarzały te napisy47 (il. 6-7).
Antyczny kostium architektury współgrał z tematyką zaczerpniętą z dziejów starożyt-
nego Rzymu, stanowiąc odpowiednią formę dla manifestacji politycznej48. Potwierdza to
rolę kultury antycznej jako kodu kulturowego funkcjonującego w ówczesnych strategiach
komunikacyjnych - tak zresztą działo się w kulturze polskiej nieprzerwanie od czasów
renesansu. Wizja starożytności w Polsce nie zmieniła się zasadniczo w roku 1764. Neo-
klasycystyczne spojrzenie i fascynacje kulturą antyku miały korzenie w kulturze czasów
saskich49. Architektura czasów stanisławowskich nie zawsze - jeżeli w ogóle - szukała
surowości tak charakterystycznej, na przykład dla awangardowej sztuki neoklasycyzmu
francuskiego50. Ten splot czynników pozwala postawić pytanie o tożsamość neoklasycy-
zmu i stylu Stanisława Augusta51. Charakteryzujące Teatr na Wyspie napięcie pomiędzy
dwoma nurtami stylistycznymi - klasycznym i romantycznym - zauważone już przez
44 WIERZBICKA-MICHALSKA, op. cit., s. 272, nie podaje odnośników do tej informacji.
45 Hugh HONOUR, Neoklasycyzm, Warszawa 1972, s. 18.
46 KWIATKOWSKI, Stanisław August..., s. 220.
47 ŻÓRAWSKA-WITKOWSKA, op. cit., Warszawa 1995, s. 34-35.
48 Warto w tym miejscu przypomnieć zwyczaj spotkań wśród antycznych ruin, np. w Paestum, podczas których wygła-
szano i słuchano poezji - zob. de JONG, op. cit., s. 81.
49 Por. Tomasz DZIUBECKI, „Rezydencja w Radzyniu Podlaskim jako miejsce kształtujące wyobraźnię architektonicz-
ną Stanisława Kostki Potockiego. Przyczynek do źródeł architektury klasycyzmu w Polsce", Architecturae et Artibus,
vol. 5, по. 1 (15), 2013, s. 39-49.
50 Krzysztof LIPKA, „Wizjonerzy w służbie propagandy, czyli architektura klasycyzmu rewolucyjnego", [w]: Klasy-
cyzm i klasycyzmy. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Warszawa, listopad 1991, Warszawa 1994,
s. 131-144."
51 JAROSZEWSKI, Wokół stylu Stanisława Augusta..., s. 45-61.