DOI Heft:
Nr. 1/2
DOI Artikel:Szablowski, Jerzy: Zagadnienie inwentaryzacji zabytków sztuki w Polsce
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.37711#0031
(2)
Zagadnienie inwentaryzacji zabytków sztuki w Polsce
20
O
tym względem dotychczasowy rezultat inwentaryzacji przedstawia się na-
der skromnie: posiadamy bowiem drukowane inwentarze tylko pięciu po-
wiatów, a to: gorlickiego (1900), grybowskiego (1900), krakowskiego
(1906), nowotarskiego (1938) i rawsko-mazowieckieigo (1939). Druk in-
wentarza szóstego powiatu, żywieckiego, zaczęty w lecie 1939 przerwał
wybuch wojny. Nikłość rezultatów występuje tym silniej, gdy się zważy,
iż Czesi, którzy tylko o trzy lata wcześniej od nas zaczęli wydawać swą
inwentaryzację (1897), posiadają już dzisiaj 50 tomów inwentarza za-
bytków (nadto dwa tomy w druku). Zastanawiając się nad tym, dlaczego
mimo uznania przez koła fachowe wagi tych zagadnień i mimo dużego wy-
siłku naszego nie możemy wyjść ciągle ze stadium początkowego, natra-
fiamy stale na jedne i te same przyczyny: na brak ciągłości w pracy pod
względem organizacyjnym i programowym, na brak dostatecznej ilości
wykwalifikowanych pracowników oraz na brak odpowiednich środków
finansowych.
2. Nowa rzeczywistość zabytkowa. Kilkakrotne
przewalenie się po naszych ziemiach nawałnicy wojennej, przeszło pięcio-
letnia okupacja zmierzająca m. in. do niszczenia naszych dóbr kultural-
nych, zmiany terytorialne spowodowane utratą dużych obszarów na wscho-
dzie i uzyskaniem nowych ziem na północy i zachodzie, wreszcie radykalne
i szybkie przeprowadzenie reformy rolnej, wytworzyły u nas zupełnie no-
wą rzeczywistość zabytkową. Wiele zabytków uległo całkowitemu zniszcze-
niu lub tak poważnemu uszkodzeniu, że nie odzyskają już nigdy w pełni
dawnej postaci. Wiele dzieł sztuki na skutek grabieży czy t. z w. „zabezpie-
czenia" rozproszyło się po kraju i co gorsze za granicą, i zapewne niejedno-
krotnie nie powróci już na dawne miejsce. Do tego przyłącza się utrata
ogromnej ilości nader cennych ze stanowiska historycznego, kulturalnego
i artystycznego zabytków na terytoriach odłączonych od Polski, tym
dotkliwsza, iż nie były one dotąd w pełni zinwentaryzowane i opracowane.
W zamian za to otrzymujemy bogaty spadek w postaci zabytków śląsko-
pomorskich, często z ducha obcego wyrosłych, niejednokrotnie jednak
zdradzających wyraźne ślady polskości. Dodać należy, iż w ostatnich cza-
sach zburzone zostały u nas całe zespoły zabytkowe, będące jak najlepszym
wyrazem naszej kultury rodzimej, mieszczące się po dworach, zamkach
i pałacach wiejskich. Ten nowy stan rzeczy i wynikające z niego potrzeby
jak najszybszego zorientowania się w poniesionych stratach celem uzy-
skania konkretnych podstaw dla rewindykacji i odbudowy kraju, dalej
jak najszybszego poznania, opracowania i opublikowania tego co nam
jeszcze po ostatnich kataklizmach zostało, wreszcie skontrolowania no-
wych nabytków pod kątem widzenia polskiej racji stanu, nakładają na
nas nowe zupełnie obowiązki, zmuszają do poddania rewizji obowiązują-
cego dotąd programu inwentaryzacyjnego i do usprawnienia środków
służących do jego realizacji.
Trzy są czynniki, od których zależy w pierwszym rzędzie pomyślny
wynik akcji inwentaryzacyjnej, a mianowicie: jasny, dostosowany do po-
trzeb i możliwości program, dobrze zorganizowany aparat
wykonawczy, dostateczne i stałe fundusze.
I. PROGRAM
Program inwentaryzacji musi być przede wszystkim jasno sprecyzo-
wany, t. j. ni® nasuwać wątpliwości samym inwentaryzatorom w toku ich
Zagadnienie inwentaryzacji zabytków sztuki w Polsce
20
O
tym względem dotychczasowy rezultat inwentaryzacji przedstawia się na-
der skromnie: posiadamy bowiem drukowane inwentarze tylko pięciu po-
wiatów, a to: gorlickiego (1900), grybowskiego (1900), krakowskiego
(1906), nowotarskiego (1938) i rawsko-mazowieckieigo (1939). Druk in-
wentarza szóstego powiatu, żywieckiego, zaczęty w lecie 1939 przerwał
wybuch wojny. Nikłość rezultatów występuje tym silniej, gdy się zważy,
iż Czesi, którzy tylko o trzy lata wcześniej od nas zaczęli wydawać swą
inwentaryzację (1897), posiadają już dzisiaj 50 tomów inwentarza za-
bytków (nadto dwa tomy w druku). Zastanawiając się nad tym, dlaczego
mimo uznania przez koła fachowe wagi tych zagadnień i mimo dużego wy-
siłku naszego nie możemy wyjść ciągle ze stadium początkowego, natra-
fiamy stale na jedne i te same przyczyny: na brak ciągłości w pracy pod
względem organizacyjnym i programowym, na brak dostatecznej ilości
wykwalifikowanych pracowników oraz na brak odpowiednich środków
finansowych.
2. Nowa rzeczywistość zabytkowa. Kilkakrotne
przewalenie się po naszych ziemiach nawałnicy wojennej, przeszło pięcio-
letnia okupacja zmierzająca m. in. do niszczenia naszych dóbr kultural-
nych, zmiany terytorialne spowodowane utratą dużych obszarów na wscho-
dzie i uzyskaniem nowych ziem na północy i zachodzie, wreszcie radykalne
i szybkie przeprowadzenie reformy rolnej, wytworzyły u nas zupełnie no-
wą rzeczywistość zabytkową. Wiele zabytków uległo całkowitemu zniszcze-
niu lub tak poważnemu uszkodzeniu, że nie odzyskają już nigdy w pełni
dawnej postaci. Wiele dzieł sztuki na skutek grabieży czy t. z w. „zabezpie-
czenia" rozproszyło się po kraju i co gorsze za granicą, i zapewne niejedno-
krotnie nie powróci już na dawne miejsce. Do tego przyłącza się utrata
ogromnej ilości nader cennych ze stanowiska historycznego, kulturalnego
i artystycznego zabytków na terytoriach odłączonych od Polski, tym
dotkliwsza, iż nie były one dotąd w pełni zinwentaryzowane i opracowane.
W zamian za to otrzymujemy bogaty spadek w postaci zabytków śląsko-
pomorskich, często z ducha obcego wyrosłych, niejednokrotnie jednak
zdradzających wyraźne ślady polskości. Dodać należy, iż w ostatnich cza-
sach zburzone zostały u nas całe zespoły zabytkowe, będące jak najlepszym
wyrazem naszej kultury rodzimej, mieszczące się po dworach, zamkach
i pałacach wiejskich. Ten nowy stan rzeczy i wynikające z niego potrzeby
jak najszybszego zorientowania się w poniesionych stratach celem uzy-
skania konkretnych podstaw dla rewindykacji i odbudowy kraju, dalej
jak najszybszego poznania, opracowania i opublikowania tego co nam
jeszcze po ostatnich kataklizmach zostało, wreszcie skontrolowania no-
wych nabytków pod kątem widzenia polskiej racji stanu, nakładają na
nas nowe zupełnie obowiązki, zmuszają do poddania rewizji obowiązują-
cego dotąd programu inwentaryzacyjnego i do usprawnienia środków
służących do jego realizacji.
Trzy są czynniki, od których zależy w pierwszym rzędzie pomyślny
wynik akcji inwentaryzacyjnej, a mianowicie: jasny, dostosowany do po-
trzeb i możliwości program, dobrze zorganizowany aparat
wykonawczy, dostateczne i stałe fundusze.
I. PROGRAM
Program inwentaryzacji musi być przede wszystkim jasno sprecyzo-
wany, t. j. ni® nasuwać wątpliwości samym inwentaryzatorom w toku ich